Το αθηναϊκό καλοκαίρι του Στάντεμαν

Όταν ο Φερδινάνδος Στάντεμαν (Wilhelm August Ferdinand Stademann) ανέβηκε στον λόφο των Νυμφών για να σχεδιάσει το Πανόραμα της Αθήνας, δεν υπήρχε ακόμα το Αστεροσκοπείο και ο ναός της αγίας Μαρίνας ήταν υπόγειος. Εγκαταστάθηκε στην κορυφή του λόφου και αποτύπωσε όλο το λεκανοπέδιο της Αττικής σε θέα 360 μοιρών και την Αθήνα σε δέκα εικόνες εκπληκτικής ακρίβειας, που αποτέλεσαν το λεύκωμα Panorama von Athen. Το λεύκωμα συμπληρωνόταν από έξι βινιέτες, που απεικόνιζαν αθηναϊκά τοπία, από ιστορικά και επεξηγηματικά στοιχεία στα γερμανικά και στα γαλλικά και από έναν χάρτη. Αφιερώθηκε στον Όθωνα και εκδόθηκε τον Νοέμβριο του 1841 στο Μόναχο.

Το εξώφυλλο του λευκώματος

Πανόραμα της Αθήνας του 1674 – Η πρώτη ρεαλιστική απεικόνιση της πόλης και η τελευταία απεικόνιση του Παρθενώνα πριν καταστραφεί

Αναφερθήκαμε πρόσφατα ΕΔΩ στον μαρκήσιο ντε Νουαντέλ (Charles Marie-Francois Olier, marquis de Nointel), πρεσβευτή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ στην Κωνσταντινούπολη, που τίμησε την πατρίδα μας –επαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας τότε– με τη φανταχτερή παρουσία του και, αφού μας ξαλάφρωσε από διάφορες αρχαιότητες, ανέπεμψε χλιδάτες προσευχές στον ύψιστο.
Ξεκίνησε μία περιοδεία από την Κωνσταντινούπολη, το 1673. Πέρασε από Χίο, Κυκλάδες, Παλαιστίνη και Αίγυπτο. Αποστολή του ήταν να αποκομίσει αρχαιότητες. Ύστερα από ενάμιση χρόνο, τον Νοέμβριο του 1764, έφτασε στον τελευταίο σταθμό του ταξιδιού του, στην Αθήνα.

Η Παναγιά στην Πέτρα

Δύο βρετανοί αρχιτέκτονες και ζωγράφοι, ο Τζέιμς Στιούαρτ (James Stuart) και ο Νίκολας Ρεβέτ (Nicholas Revett), που σπούδαζαν ζωγραφική στη Ρώμη, είχαν την ιδέα να αποτυπώσουν τα μνημεία του αρχαίου πολιτισμού της Αθήνας και να δημιουργήσουν ένα λεύκωμα. Έκαναν πρόταση στους Dilettanti κι εκείνοι χρηματοδότησαν την αποστολή. Έτσι, την άνοιξη του 1751, οι δύο συνεργάτες έφτασαν στην Ελλάδα, όπου έμειναν δυόμισι χρόνια και εργάστηκαν εντατικά.

Έργο των Στιούαρτ και Ρεβέτ απεικονίζει τον βοεβόδα της Αθήνας, που έχει βγει για κυνήγι, να περνάει με τη συνοδεία του από την Παναγιά στην Πέτρα.

Η εργασία τους είναι πολύ σημαντική για μας για δύο λόγους: μεταξύ των άλλων μνημείων, αποτύπωσαν και μνημεία που δεν υπάρχουν πια και τα αποτύπωσαν όλα με μεγάλη πιστότητα. «Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που προστέθηκε για να προσδώσει γραφικότητα, ακόμα και οι ανθρώπινες μορφές είναι εκ του φυσικού», σημειώνουν οι ίδιοι.

Στις κολόνες του Ολύμπιου Δία

Δίπλα στο Ιλισσό, εκεί που βρισκόταν το πανάρχαιο ιερό του Δία, που είχε θεμελιώσει ο Δευκαλίωνας, οικοδομήθηκε ο επιβλητικός ναός του Ολυμπίου Διός. Το έργο ξεκίνησε ο Πεισίστρατος τον 6ο αι. π.Χ., αλλά μετά τον θάνατό του οι εργασίες σταμάτησαν. Ο ναός, δωρικού ρυθμού, έμεινε ημιτελής για αιώνες, ώσπου ο βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος Δ΄ ο Επιφανής, το 174-163 π.Χ., αποφάσισε να συνεχίσει το έργο, δημιουργώντας έναν ναό κορινθιακού ρυθμού. Ούτε αυτός τα κατάφερε να το ολοκληρώσει, γιατί τον πρόλαβε ο θάνατος. Οι δύο ρυθμοί συνυπήρχαν μέχρι την εμφάνιση του Σύλλα, το 87-86 π.Χ., ο οποίος ανάμεσα στις τρομακτικές καταστροφές, τις φριχτές σφαγές και τις τρομερές λεηλασίες που διέπραξε, άρπαξε τους δωρικούς κίονες, για να τους χρησιμοποιήσει στον ναό του Καπιτωλίου Διός. Τέλος, ο αυτοκράτορας Αδριανός ολοκλήρωσε το έργο φτιάχνοντας έναν ναό με 104 κίονες, κορινθιακού ρυθμού, 17 μέτρα ψηλούς. Τα εγκαίνια έγιναν το 132 μ.Χ.

Οι Αθηναίοι αποκαλούσαν τον ναό Κολόνες. Τον καιρό της τουρκοκρατίας είχαν απομείνει με 17 κολόνες όλες κι όλες. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο Τζισταράκης, ο βοεβόδας των Αθηνών, γκρέμισε τη μία από αυτές, το 1759, την ασβεστοποίησε και χρησιμοποίησε το υλικό για να χτίσει τζαμί – το γνωστό τζαμί στο Μοναστηράκι.

Το ρολόι της Παλιάς Αγοράς – δώρο του λόρδου αρχαιοκάπηλου

Οι Αέρηδες, το Ωρολόγιο του Κυρρήστου, σε φωτογραφία του 1853. Πίσω από το μνημείο διακρίνεται το Ρολόι της Παλιάς Αγοράς. Το ρολόι –ένας μηχανισμός με τέσσερις έδρες, λονδρέζικης κατασκευής– ήταν το δώρο που μας έστειλε ο Έλγιν το 1814, για να μας γλυκάνει για τις αρχαιότητες που μας βούτηξε.

Ο αρχαιοκάπηλος και οι ο κλεπταποδόχος
Επί μία δεκαετία ο Έλγιν κατάκλεβε θησαυρούς, που έφευγαν μέσα σε μεγάλα κιβώτια για τον Πειραιά κι από κει για το Λονδίνο. Συνολικά έκλεψε 253 γλυπτά μεγάλου μεγέθους, ανυπολόγιστες αρχαιότητες μικρού μεγέθους και μία από τις Καρυάτιδες του Ερεχθείου, προκαλώντας συγχρόνως μεγάλες καταστροφές στα μνημεία.

Χαίρε, Παλιά Στρατώνα ♫

Εκεί όπου η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε τη Στοά της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, βρισκόταν τμήμα από το βοεβοδαλίκι, την έδρα του  Τούρκου διοικητή της Αθήνας, του αιμοσταγούς Χασεκή. Επί Βαυαροκρατίας το τούρκικο διοικητήριο έγινε στρατώνας και κατόπιν φυλακή, που όλοι την έλεγαν Παλιά Στρατώνα.

Μάρτιος του 1932, η κατεδάφιση έχει αρχίσει.

Το 1929 αποφασίστηκε η κατεδάφισή της, για να γίνουν οι ανασκαφές. Παρ’ όλο που η Παλιά Στρατώνα ήταν τρισάθλια φυλακή, θεωρούταν απομεινάρι μιας ωραίας εποχής της παλιάς Αθήνας, που οι «γηραιοί Αθηναίοι» του ’30 νοσταλγούσαν με συγκίνηση.

Ο Ελαιώνας που είχαμε

Το Αστεροσκοπείο και στο βάθος ο Ελαιώνας, 1860.

«Πυκνός, βαθύς, σκιερός, πού μεν μαύρος, πού δε πρασινίζων, με τας πυκνάς συστάδας των δένδρων του, με τα φαλακρά και αμπελόσπαρτα μέρη του, με τας οφιοειδείς οδούς του, τας μη στερουμένας ποιήσεως γεφύρας του, τους κατεσπαρμένους εδώ κι εκεί μανοσπόρους* αγροτικούς οικίσκους του, εξετείνετο ο γηραιός Ελαιών, το ωραίον αυτό συμπλήρωμα της μοναδικής των ορέων στεφάνης, η πτωχή αύτη, αλλ’ ειλικρινής απάντησις της στείρας Αττικής γης εις το θείον των ανθρώπων έργον, την Ακρόπολιν.

Τα Προπύλαια, το Αστεροσκοπείο και στο βάθος ο Ελαιώνας.

Η πρωία ήταν γλυκυτάτη, καίτοι ήτο ήδη 6 Δεκεμβρίου. Ωραίος ήλιος κατεφώτιζε το δάσος, εθέρμαινε δια των αδυνάτων ακτίνων του και έδιδε εύθυμον χροιάν εις τα δένδρα, τους ανθρώπους, τας οικίας. Πνοή ανέμου δεν ετάρασσε την ανάπαυσιν της φύσεως και το έδαφος ξηρόν και απολιθωθέν κατόπιν ισχυροτάτου βορρά επελθόντος μετά ραγδαίαν βροχήν αντήχει ιδιαιτέρως το ποδοβολητόν των ίππων και είχεν εις τον ύπατον βαθμόν την τόσον προσιδιάζουσα εις το αττικόν έδαφος ελαστικότητα».

Θέα από το Αστεροσκοπείο, 1870. Στο βάθος ο Ελαιώνας.

*μανόσπορος: ο αραιά σπαρμένος

---

Απόσπασμα από το κεφάλαιο «Στον Ελαιώνα», από το βιβλίο του Ν. Ι. Σπανδωνή Η Αθήνα μας, Εκδοτικόν Κατάστημα Γεωργίου Δ. Φέξη, 1893

Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους οι Έλληνες κατέστρεψαν 72 παμπάλαιες εκκλησίες – Ένα χρονικό λεηλασιών και ξεπουλημάτων

Τις προάλλες μιλήσαμε για τον Άγιο Ασώματο στα Σκαλιά (ή πιο σωστά: στα Σκαλία), ένα εκκλησάκι στο Μοναστηράκι, που κατεδαφίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, και αναφέραμε ότι είναι ένα από τα 72 παμπάλαια εκκλησάκια της Αθήνας, που κατέστρεψαν μετά την απελευθέρωσή τους από τον τουρκικό ζυγό, οι ίδιοι οι Έλληνες.

Ο Άγιος Ασώματος στα Σκαλιά γύρω στο 1844, λίγο πριν κατεδαφιστεί.

Τα τελευταία εκατό χρόνια της τουρκοκρατίας η Αθήνα είχε εκατόν εβδομήντα οικοδομικά τετράγωνα και εκατόν τριάντα έξι εκκλησίες. Κάποιες από αυτές ήταν ωραία αρχιτεκτονικά δημιουργήματα της βυζαντινής εποχής των Αθηνών, οι περισσότερες όμως ήταν απλά και φτωχικά εκκλησάκια, χτισμένα κατά τους χρόνους της δουλείας, ανάλογα με την ψυχική και υλική κατάσταση των κατοίκων εκείνων των χρόνων. Ο Κώστας Μπίρης, που παραδίδει αυτές τις πληροφορίες, προσθέτει με συγκίνηση ότι οι εκκλησίες αυτές ήταν καντηλάκια, στα οποία έκαιγε χαμηλωμένη και ταπεινή η φλόγα της πίστης.

Οι Τούρκοι, ως δυνάστες μας επί τετρακόσια χρόνια, έχουν κατηγορηθεί για βαρβαρότητα ως προς τον τρόπο που αντιμετώπισαν το ζήτημα της θρησκείας των υπόδουλων. Το γεγονός όμως είναι πως επί τουρκοκρατίας η Αθήνα είχε εκατόν τριάντα έξι εκκλησίες. Ας δούμε πώς φέρθηκαν στις εκκλησίες αυτές οι ίδιοι οι Έλληνες μετά την απελευθέρωσή τους.

Ο Άγιος Ασώματος στα σκαλιά

Περνώντας το τζαμί του Τζισταράκη, συναντάμε στην οδό Άρεως τον δυτικό τοίχο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Θα πρέπει να το ξέρει κανείς για να προσέξει ότι στον τοίχο, ανάμεσα στους δύο τελευταίους κίονες, υπάρχει μία αγιογραφία. Είναι εκπληκτική η αντοχή της στον χρόνο, δεδομένου ότι εδώ και ενάμιση αιώνα βρίσκεται εκτεθειμένη στο ύπαιθρο. Είναι ό,τι έχει απομείνει από ένα εκκλησάκι με το περίεργο όνομα Άγιος Ασώματος στα Σκαλιά. Φιλοτεχνήθηκε το 1577, όταν ανακαινίστηκε ο μικρός ναός και παρουσιάζει την προσευχή στη Γεθσημανή και την προδοσία του Ιούδα.
Σε δύο στύλους της Στοάς του Αδριανού υπάρχουν τα εξής χαράγματα:
1577 «Εκτίσθη ο Ασώματος των σκαλίων εν έτει ζπε εν μηνί Νοεμβρίω έτους»
1577 «Εκτίσθη ο Ασώματος των πεμ σκαλίων εν έτει ζπε εν μηνί Δεκεμβρίω ς»
Ο Άγιος Ασώματος στα Σκαλιά είναι πολύ παλιότερος· χτίστηκε το 1295, κολλητά στον τοίχο της Βιβλιοθήκης.

Όταν το σπίτι του Κανάρη γλίτωσε την τελευταία στιγμή από τον πλειστηριασμό

Ιούνιος 1930

Το Δελτίο Δικαστικών Αποφάσεων πληροφόρησε τους ενδιαφερόμενους ότι την Κυριακή 22 Ιουνίου 1930 θα έβγαινε σε δημόσιο αναγκαστικό πλειστηριασμό το επί της οδού Κυψέλης, αριθμός 56, ακίνητο. Το ακίνητο, που αποτελούταν από σπίτι και κτήμα, βαρυνόταν με χρέος 253.000 δραχμών. Ο ιδιοκτήτης είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει 169.000 και να περιορίσει το χρέος στις 84.000 δραχμές. Αλλά το χρέος είναι χρέος και οι νόμοι είναι νόμοι και dura lex sed lex και ο δικηγόρος Ράμμος (στο σύγγραμμά του περί Πολιτικής Δικονομίας έχουν ρίξει απελπισμένα ξενύχτια πολλοί φοιτητές της Νομικής) κοινοποίησε στον ιδιοκτήτη τα δέοντα για τον πλειστηριασμό.

Οι δημοσιογράφοι ενδιαφέρθηκαν και συνάντησαν τον ιδιοκτήτη Αντώνιο Μαούτσο στο γραφείο του δικηγόρου του:
— Εγώ δεν μπορώ να νιώσω ένα πράγμα, τους είπε ο Μαούτσος. Γιατί η κυβέρνηση αδιαφορεί έτσι; Γιατί δεν το αγοράζει να το κάνει μουσείο; Να, ο Ράμμος μου κοινοποίησε χαρτιά για πλειστηριασμό. Μήπως ξέρω και γράμματα; Έτρεξα δεξιά κι αριστερά ψάχνοντας για λεφτά. Αν δεν μου ’στελνε χτες το βράδυ χρήματα ο αδερφός μου από την Αμερική, αύριο το σπίτι θα το έπαιρνε κανένας κοιλαράς παραλής! Και δεν με νοιάζει τίποτε άλλο, όσο μου κακοφαίνεται ότι θα το ’ριχνε και θα ’φτιαχνε κανένα μέγαρο.

Το ακίνητο που θα έβγαινε σε πλειστηριασμό ήταν το σπίτι όπου έζησε μέχρι τον θάνατό του ο Κωνσταντίνος Κανάρης.
Έχουμε ξαναμιλήσει γι’ αυτό. Τώρα με καινούργιες πληροφορίες που προστέθηκαν, μπορείτε να ξαναδιαβάσετε το άρθρο Το σπίτι του Κανάρη στην Κυψέλη.
Μην αναζητήσετε, όμως, το σπίτι. Δεν υπάρχει. Μπορεί το 1930 να σώθηκε την τελευταία στιγμή και να μην βγήκε στο σφυρί (και βέβαια όχι χάρη στις ενέργειες της πολιτείας), αλλά το 1967 υπέκυψε στη μπουλντόζα του εργολάβου.