Η Επίσκεψις από την Τρίγλια

Η Παναγία, με γερμένο το κεφάλι, κρατάει τον μικρό Χριστό με το δεξί της χέρι, ενώ με το αριστερό τον προτείνει στον θεατή. Ο Χριστός ακουμπάει το μάγουλό του στο μάγουλο της μητέρας του. Αυτός ο γεμάτος τρυφερότητα και μητρική στοργή εικονογραφικός τύπος της Παναγίας, το άγγιγμα μάγουλο με μάγουλο, είναι γνωστός ως «Παναγία Γλυκοφιλούσα».
Η Παναγία είναι η Επίσκεψις, η σκέπη και η προστασία του ανθρώπινου γένους.

Η Επίσκεψις είναι μια εικόνα 700 και πλέον χρόνων, φτιαγμένη με την ακριβή τεχνική του ψηφιδωτού σε κάποιο αυτοκρατορικό εργαστήρι της Πόλης τον 13ο αιώνα. Την έφεραν από τη Μικρασία στην Ελλάδα, πολύτιμο κειμήλιο, οι πρόσφυγες από την Τρίγλια.

Πώς βρέθηκε στην Τρίγλια; Κάποιοι λένε πως την είχε βρει κάποιος Τούρκος και την παρέδωσε στους Τριγλιανούς. Άλλοι, πάλι, λένε πως την έφερε η θάλασσα και την απόθεσε στην αμμουδιά.
Η εικόνα τοποθετήθηκε στην εκκλησία του Αγίου Βασιλείου, που έμεινε γνωστή ως Αγία Επίσκεψη και ήταν ο μητροπολιτικός ναός της Τρίγλιας μέχρι το 1895 που κάηκε. Τότε, η Επίσκεψις μαζί με άλλα κειμήλια που σώθηκαν στεγάστηκαν στο παρεκκλήσι που χτίστηκε μετά τη φωτιά.

Η Παναγιά στην Πέτρα

Δύο βρετανοί αρχιτέκτονες και ζωγράφοι, ο Τζέιμς Στιούαρτ (James Stuart) και ο Νίκολας Ρεβέτ (Nicholas Revett), που σπούδαζαν ζωγραφική στη Ρώμη, είχαν την ιδέα να αποτυπώσουν τα μνημεία του αρχαίου πολιτισμού της Αθήνας και να δημιουργήσουν ένα λεύκωμα. Έκαναν πρόταση στους Dilettanti κι εκείνοι χρηματοδότησαν την αποστολή. Έτσι, την άνοιξη του 1751, οι δύο συνεργάτες έφτασαν στην Ελλάδα, όπου έμειναν δυόμισι χρόνια και εργάστηκαν εντατικά.

Έργο των Στιούαρτ και Ρεβέτ απεικονίζει τον βοεβόδα της Αθήνας, που έχει βγει για κυνήγι, να περνάει με τη συνοδεία του από την Παναγιά στην Πέτρα.

Η εργασία τους είναι πολύ σημαντική για μας για δύο λόγους: μεταξύ των άλλων μνημείων, αποτύπωσαν και μνημεία που δεν υπάρχουν πια και τα αποτύπωσαν όλα με μεγάλη πιστότητα. «Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που προστέθηκε για να προσδώσει γραφικότητα, ακόμα και οι ανθρώπινες μορφές είναι εκ του φυσικού», σημειώνουν οι ίδιοι.

Στις κολόνες του Ολύμπιου Δία

Δίπλα στο Ιλισσό, εκεί που βρισκόταν το πανάρχαιο ιερό του Δία, που είχε θεμελιώσει ο Δευκαλίωνας, οικοδομήθηκε ο επιβλητικός ναός του Ολυμπίου Διός. Το έργο ξεκίνησε ο Πεισίστρατος τον 6ο αι. π.Χ., αλλά μετά τον θάνατό του οι εργασίες σταμάτησαν. Ο ναός, δωρικού ρυθμού, έμεινε ημιτελής για αιώνες, ώσπου ο βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος Δ΄ ο Επιφανής, το 174-163 π.Χ., αποφάσισε να συνεχίσει το έργο, δημιουργώντας έναν ναό κορινθιακού ρυθμού. Ούτε αυτός τα κατάφερε να το ολοκληρώσει, γιατί τον πρόλαβε ο θάνατος. Οι δύο ρυθμοί συνυπήρχαν μέχρι την εμφάνιση του Σύλλα, το 87-86 π.Χ., ο οποίος ανάμεσα στις τρομακτικές καταστροφές, τις φριχτές σφαγές και τις τρομερές λεηλασίες που διέπραξε, άρπαξε τους δωρικούς κίονες, για να τους χρησιμοποιήσει στον ναό του Καπιτωλίου Διός. Τέλος, ο αυτοκράτορας Αδριανός ολοκλήρωσε το έργο φτιάχνοντας έναν ναό με 104 κίονες, κορινθιακού ρυθμού, 17 μέτρα ψηλούς. Τα εγκαίνια έγιναν το 132 μ.Χ.

Οι Αθηναίοι αποκαλούσαν τον ναό Κολόνες. Τον καιρό της τουρκοκρατίας είχαν απομείνει με 17 κολόνες όλες κι όλες. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο Τζισταράκης, ο βοεβόδας των Αθηνών, γκρέμισε τη μία από αυτές, το 1759, την ασβεστοποίησε και χρησιμοποίησε το υλικό για να χτίσει τζαμί – το γνωστό τζαμί στο Μοναστηράκι.

Η Στήλη των Όφεων στον χάρτη της βυζαντινής Θεσσαλονίκης

Ο χάρτης της περίκλειστης Θεσσαλονίκης βρέθηκε στο αρχείο του αρχαιολόγου Adolf Hermann Struck (1877–1911). Ατυχώς κανένα στοιχείο της ταυτότητάς του χάρτη δεν είναι γνωστό. Δεν έχει βρεθεί ούτε το υπόμνημα που επεξηγεί τα αριθμημένα από 1 ώς 80 μνημεία της πόλης. Το μόνο βέβαιο είναι ότι δείχνει τη Θεσσαλονίκη, πριν την οθωμανική κυριαρχία, όπως φανερώνει η απουσία μιναρέδων, η ύπαρξη του Τζερέμπουλου κλπ.
Μπορούμε να εικάσουμε ότι το μνημείο 16, που επιγράφεται Statua, είναι η σημερινή Στήλη των Όφεων. Βρίσκεται επί της Αγίου Δημητρίου, (που ήταν ο πιο σημαντικός δρόμος της πόλης μετά τη Μέση Οδό, δηλαδή την Εγνατία), σε μικρή απόσταση από τη δυτική έξοδο, τη Ληταία Πύλη (2). Ο ευθύς δρόμος, που ξεκινάει από την Πύλη του Γιαλού (7), έχει δεξιά τον Άγιο Μηνά (23) και αριστερά τους Άγιους Αποστόλους (12), σταματάει στην Αγίου Δημητρίου, μπροστά στο άγαλμα. Η θέση του ήταν περίοπτη. Δέσποζε στη συμβολή δύο δρόμων και αιχμαλώτιζε το βλέμμα όσων εισέρχονταν από το λιμάνι και από τη Ληταία Πύλη.

Κρίνοντας από το σχέδιο στον χάρτη, μεταξύ βάθρου και αγάλματος δεν μεσολαβεί κίονας, όπως συνέβαινε με αγάλματα αυτοκρατόρων στη Ρώμη και κατόπιν στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό μειώνει σημαντικά το ύψος του μνημείου από τα 15 με 16 μέτρα, που είχαμε αναφέρει στο άρθρο για τη Στήλη των Όφεων, στο μισό περίπου. Το άγαλμα ήταν στραμμένο προς τη Ληταία Πύλη.

---

Οι δύο λεπτομέρειες του χάρτη προέρχονται από το άρθρο Μια περιήγηση στη Θεσσαλονίκη των Βενετών, το οποίο τον αναλύει εκτενέστατα.

Το καφενείο Σουφλίον και το Άσυλο του Παιδιού

Στην παραπάνω φωτογραφία φαίνεται το Σιντριβάνι φωτογραφημένο από τη λεωφόρο Χαμιδιέ (σήμερα λεωφόρο Εθνικής Άμυνας). Οι γραμμές του τραμ στρίβουν στην Εγνατία.
Τον δρόμο που διέσχιζε την πόλη από το Βαρδάρι μέχρι το Σιντριβάνι άλλοι τον έλεγαν Τζατέ Γιολ, άλλοι Κάγιε Άντσα και άλλοι Φαρδύ Δρόμο. Σε χάρτη της εποχής του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου αναφέρεται ως Rue du Vardar. Τελικώς ονομάστηκε Εγνατία Οδός.
Το κτίριο αριστερά στέγαζε το καφενείο του Σουκρή-μπεη και αργότερα το καφενείο του Μήττα. Δεξιά, στον περιφραγμένο κήπο, ήταν το καφεζυθοπωλείο Σουφλίον, στο οποίο σύχναζε η διανόηση της εποχής. Ανάμεσα στους τακτικούς πελάτες του ήταν και ο Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου.

Στο άκρο αριστερά φαίνεται η ταμπέλα και η είσοδος του καφεζυθοπωλείου Σουφλίον. Στο βάθος τα ντονμέδικα και τα εβραϊκά μνήματα.

Φωτογραφία του 1889. Πίσω από το Σιντριβάνι διακρίνεται ο κήπος του καφενείου Σουφλίον δίπλα στα ντονμέδικα μνήματα.

Το καφενείο Σουφλίον έπαψε να υπάρχει το 1923. Στη θέση του χτίστηκε, το 1925, το Άσυλο του Παιδιού. Το παλιό κτίριο του Ασύλου καταστράφηκε στον σεισμό του 1978.

Το Άσυλο του Παιδιού. Στο βάθος αριστερά, στην πρώτη φωτογραφία, διακρίνεται ο ναός του Αγίου Υπατίου. Στη θέση του ανεγέρθηκε η Παναγία η Δεξιά.

Διαβάστε ακόμα:
• Η Χαμιδιέ, τα σουλτανικά και το Σιντριβάνι
• Χαμιδιέ με Εγνατία, στο Σιντριβάνι

Το θρηνητικό τρυγόνι της αιώνιας Αθήνας

Ο Δημήτρης Πικιώνης χρησιμοποίησε χαλάσματα που περισώθηκαν από τις κατεδαφίσεις των παλιών κτιρίων της αναπτυσσόμενης Αθήνας και αρχαία ευρήματα μικρής σημασίας, για να λιθοστρώσει τα μονοπάτια, που είχαν ανοίξει μέσα στους αιώνες τα ανθρώπινα βήματα, στους λόφους της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου. Οι εργασίες κράτησαν από το 1954 μέχρι το 1958. Εξήντα δύο χρόνια αργότερα, στις 30 Οκτωβρίου 2020, το υπουργείο Πολιτισμού των άριστων, χωρίς αισθητική, χωρίς σχεδιασμό, με πρόφαση τη διευκόλυνση των εμποδιζόμενων ατόμων, έστρωσε με τσιμέντο τα μονοπάτια της Ακρόπολης. Από χτες που είδαμε αυτή τη βαρβαρότητα, σκέφτομαι το παρακάτω κείμενο του Φώτη Κόντογλου για τον Μιχαήλ Ακομινάτο, το θρηνητικό τρυγόνι της αιώνιας Αθήνας. Στον Μιχαήλ Ακομινάτο, που ήταν άνθρωπος με βαθιά μόρφωση και αγαπούσε την αρχαιότητα, οφείλεται η οικοδόμηση του ναού της Γοεργοεπηκόου και η διάσωση των 90 αρχαιοελληνικών, ρωμαϊκών, παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών μαρμάρινων αναγλύφων, που την απαρτίζουν και που την καθιστούν επιτομή της αθηναϊκής τέχνης από την αρχαϊκή εποχή μέχρι την εποχή που οικοδομήθηκε.

• 

Γοργοεπήκοος 1861.

Το κείμενο του Φώτη Κόντογλου «Το θρηνητικό τρυγόνι της αιώνιας Αθήνας» δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθερία στις 28 Φεβρουαρίου 1954.

---

Τούτη η παμπάλαιη και περιβόητη πολιτεία της Αθήνας, που μαζευτήκαμε απ’ Ανατολή και Δύση, από στεριά κι από θάλασσα, ήρθε καιρός που είχε ρημάξει σχεδόν ολότελα, κι είχε γίνει σα χορταριασμένο νεκροταφείο. Και πάλι, με τα χρόνια, ξαναγέμισε ανθρώπους κι άνθισε, όπως τώρα. Και πάλι, θα ’ρθει ένας καιρός που θα ξαναρημάξει, κι ας μην το βάζει με το νου του κανένας μας σήμερα. Έτσι γυρίζει η ρόδα του κόσμου.

Η πόλη κάτω από την πόλη – υπόγεια Θεσσαλονίκη

Η πυρκαγιά του 1917 προξένησε μεγάλες ζημιές στον Άγιο Δημήτριο. Τότε υποχώρησε το δάπεδο και αποκαλύφθηκε η ξεχασμένη κρύπτη.
Ο σεισμός του 1978 φανέρωσε την κρύπτη του Μακεδονικού Αγώνα κάτω από τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά.
Αυτά είναι ένα μικρό μόνο μέρος της υπόγειας Θεσσαλονίκης, μιας ολόκληρης πόλης κάτω από την πόλη, που παραμένει άγνωστη. Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως ρωμαϊκές, παλαιοχριστιανικές και βυζαντινές δεξαμενές νερού. Οι δρόμοι του νερού της παλιάς Θεσσαλονίκης είναι ένα ενδιαφέρον θέμα. Εδώ θα μιλήσουμε για τις υπόγειες σήραγγες.

Στα ελληνιστικά χρόνια φτιάχτηκαν, για στρατιωτικούς σκοπούς, δύο ευρύχωρα και μεγάλου μήκους υπόγεια περάσματα, που ξεκινούσαν από τα κάστρα και έβγαιναν στη θάλασσα.
Η μία σήραγγα φτιάχτηκε την ίδια εποχή με το λιμάνι. Ξεκινούσε από τα κάστρα και ακολουθούσε τη διαδρομή Δώδεκα Απόστολοι, οδός Διοικητηρίου, Τοπ Χανέ, λιμάνι.

Η άλλη σήραγγα κατέβαινε από την οδό Βύζαντος στην οδό Ολυμπιάδος, πέρναγε από τον Άγιο Δημήτριο και την Παναγία Χαλκέων και κατέληγε στη θάλασσα.

Τα νερά του Καϊμακτσαλάν

Τον Ιούλιο του 1936 ο Σταμ. Σταμ. ανέβηκε στην κορυφή του Καϊμακτσαλάν, στο παράξενο εκκλησάκι που οικοδομήθηκε από υλικά του πολέμου: τσιμέντα, σιδερόβεργες, συρματοπλέγματα, κάλυκες οβίδων, λόγχες, κράνη κ.λπ., για να παρευρεθεί στην ετήσια γιορτή στη μνήμη των Σέρβων πεσόντων του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
Μας έδωσε μια σειρά χρονογραφήματα με πληροφορίες και σκίτσα, για τη σερβική γιορτή (ΕΔΩ) και για τους Σαρακατσάνους του Καϊμακτσαλάν (ΕΔΩ). Στο χρονογράφημά του για τις πηγές του βουνού βασίζεται το παρακάτω άρθρο.

Ο ναός, που είδαμε πιο πάνω σε σκίτσο του Σταμ. Σταμ., είναι αφιερωμένος στον προφήτη Ηλία.
Στο Καϊμακτσαλάν το καλοκαίρι κρατάει λίγο και ο χειμώνας αρχίζει νωρίς με δυνατούς ανέμους, βαριές ομίχλες, καταιγίδες και χιονοθύελλες. Η κορυφή του βουνού δεν ησυχάζει ποτέ. Το εκκλησάκι, σκεπασμένο με πάγο, αποκτάει μια απόκοσμη ομορφιά.

Στο Καϊμακτσαλάν η άνοιξη μπαίνει στο τέλος Ιουλίου
Στα απάγγεια του Καϊμακτσαλάν το χιόνι δεν έχει λυώσει. Ο Ιούλιος πλησιάζει στο τέλος του και μοιάζει σαν να μπήκε μόλις η άνοιξη. Η γη στολίζεται με χρώματα και ανθίζουν οι μενεξέδες. Στο χωριό Ρόντοβο (σήμερα Κορυφή Αλμωπίας), που είναι κάτω από τη βορινή κορφή του βουνού, τα στάχυα είναι καταπράσινα, ενώ στους κάμπους θέρισαν κι αλώνισαν κι έχουν ήδη αρχίσει να τρώνε ψωμί.
Ανεβαίνοντας στο βουνό οι μενεξέδες δεν είναι μοβ, είναι κίτρινοι, χρυσοκίτρινοι σαν σταλαγματιές φως μέσα στα κύματα της παχιάς πρασινάδας. Και η πρασινάδα αυτή, ένα περίεργο χορτάρι, σαν μακριές κλωστές, ποώδες, σφιχτό, πυκνό, καταπράσινο, υγρό και γυαλιστερό και κατακεντημένο από άνθη. Άνθη πρωτοφανή και περίεργα.

Ξένοι βοτανολόγοι μελέτησαν τη χλωρίδα του βουνού, μοναδική σε πλούτο, ποικιλία και σπουδαιότητα. Αλλά και οι δικοί μας…
Και οι δικοί μας; Οι δικοί μας, τι; Γραφείο, πρωτόκολλο, εγκύκλιοι, θεωρία και περίπατο στο Ζάππειο.
Οι δικοί μας όχι, τουλάχιστον στα χρόνια του Σταμ. Σταμ.

Μετονομασίες

1953. Ένα αεροπλάνο με Άραβες επιβάτες, που κατευθυνόταν προς Παρίσι, έχασε τον έναν κινητήρα του μεταξύ Τουρκίας και Ρόδου και ο κυβερνήτης το προσθαλάσσωσε. Από τα τέσσερα θύματα, το ένα πέθανε από πνιγμό, γιατί ήταν κατάφορτο χρυσαφικών. Οι υπόλοιποι έφτασαν με αεροπλάνο της ίδιας εταιρείας στο Χασάνι.

Το τοπωνύμιο Χασάνι προφανώς διαμορφώθηκε στην περίοδο της τουρκοκρατίας και οφείλεται σε κάποιον Χασάν.

Δεκαετία 1950. Το παλιό αεροδρόμιο της Αθήνας βρισκόταν στο Χασάνι.

Αργότερα επικράτησε η ονομασία Ελληνικό. Το Ελληνικό προκύπτει από το «λοιμικό», δηλαδή από κάποιο λοιμοκαθαρτήριο που υπήρχε στην περιοχή.

Ο άγιος Δημήτριος, ο Κασίμ και ο Σπαντούνης

Ο τάφος του Λουκά Σπαντούνη στον ναό του Αγίου Δημητρίου.

Μετά την κατάκτηση και τη λεηλασία της Θεσσαλονίκης ο σουλτάνος Μουράτ Β’ επισκέφθηκε τον ναό του Αγίου Δημητρίου, θυσίασε ένα κριάρι, προσευχήθηκε και διέταξε να παραμείνει ο ναός στα χέρια των χριστιανών, φυσικά με το αζημίωτο. Ένας προύχοντας της πόλης, ο Λουκάς Σπαντούνης, ανέλαβε να πληρώνει τη βαριά φορολογία και ο ναός παρέμεινε χριστιανικός για έξι δεκαετίες ακόμα. Το 1493 έγινε τζαμί, το τζαμί Ντεζρί Κασίμ-πασά ή Κασιμιέ τζαμί.

Όταν ο Εβλιά Τσελεμπί επισκέφθηκε το Κασιμιέ τζαμί, έγραψε:

[…] Μέσα στο τζαμί υπάρχει πηγάδι «ζωογόνου νερού», που όμως δεν είναι πόσιμο, γιατί προκαλεί εμετό. Αλλά, αν κάποιος που πάσχει από βαρύ πυρετό λουστεί στα νερά του, ο πυρετός υποχωρεί αμέσως, με τη βοήθεια του Θεού. Τέτοιο είναι το μεγαλείο του τζαμιού, που δεν υπάρχουν λόγια για να μπορέσει κανείς να το περιγράψει.