Τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της αυτοκρατορίας, χάρισαν στην πόλη μια σειρά από σπουδαία έργα. Ένα από αυτά είναι το Νοσοκομείο Χαμιδιέ. Αργότερα ονομάστηκε Γκουρέμπα Χασταχανεσί (Νοσοκομείο των Άπορων Ξένων), μετά την απελευθέρωση Δημοτικό και σήμερα λέγεται Γενικό Νοσοκομείο «Άγιος Δημήτριος».
Φωτογραφία μετά το 1902. Η ανέγερση του νοσοκομείου έχει ολοκληρωθεί και ο περιβάλλων χώρος έχει περιφραχθεί. Πίσω από το νοσοκομείο διακρίνεται το τμήμα, που μόλις έχει δενδροφυτευθεί και στο οποίο διαμορφώνονται οι Κήποι του Πασά. (Φωτο ΚΙΘ).
Το νοσοκομείο οικοδομήθηκε δίπλα στην εξωτερική πλευρά του ανατολικού τείχους και πάνω στο βόρειο τμήμα του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας, το οποίο με τη σειρά του οικοδομήθηκε πάνω στο παλιό ορθόδοξο νεκροταφείο, που χάθηκε από προσώπου γης χωρίς ν’ αφήσει ίχνη.
Η θέα προς τη θάλασσα. Μπροστά από το νοσοκομείο είναι το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας. Δεξιά του είναι το αρμένικο νεκροταφείο και στο κατώτερο άκρο του διακρίνεται η Οθωμανική Σχολή Έφιππης Χωροφυλακής (σήμερα νοσοκομείο Γεννηματάς). Το μεγάλο κτίριο πιο κάτω αριστερά είναι το Ιδαδιέ (το παλιό κτίριο της Φιλοσοφικής). Μπροστά του περνάει η λεωφόρος Χαμιδιέ (Εθνικής Αμύνης) με τα σουλτανικά σπίτια, που οδηγεί στον Λευκό Πύργο.
Το νοσοκομείο είχε υπέροχη θέα στην πόλη και στη θάλασσα, αλλά το μάτι πριν φτάσει εκεί, περνούσε από τα μνήματα των διάφορων κοινοτήτων της παλιάς Θεσσαλονίκης. Η περιοχή έξω από τα ανατολικά τείχη, ως γνωστόν, ήταν γεμάτη νεκροταφεία. Το νοσοκομείο είναι χτισμένο πάνω σε χριστιανικά μνήματα. Ομοίως και οι Κήποι του Πασά.
Εκτός από το νοσοκομείο, λειτουργούσε φθισιατρείο και λυσσιατρείο, που στεγάζονταν σε ξεχωριστά κτίρια.
Το κτίριο του νοσοκομείου βλέπει κατευθείαν στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας. Στο κάτω αριστερό άκρο της φωτογραφίας διακρίνεται τμήμα του βουλγάρικου νεκροταφείου. Πίσω από το νοσοκομείο τα δέντρα έχουν μεγαλώσει κι έχουν προστεθεί κτίσματα. (Φωτο ΚΙΘ)
Μέσα στην περιφραγμένη έκταση, πίσω από το νοσοκομείο, δημιουργήθηκε ένας τόπος ξεκούρασης, ένα πάρκο –και μαζί του ένας από τους αστικούς μύθους της εποχής μας– οι περίφημοι Κήποι του Πασά.
Οι κήποι αποτελούν ένα δείγμα φανταστικής αρχιτεκτονικής με πλήρη ελευθερία στη σύνθεση και τον συνδυασμό των υλικών. Φανταστική αρχιτεκτονική, γνωστή και ως Architecture douce είναι ένας δόκιμος όρος για μία σειρά έργων αρχιτεκτόνων και ανώνυμων τεχνιτών, που χαρακτηρίζονται από μία ποιητική διάθεση και έλλειψη πρακτικότητας πολλές φορές, όπου ο ορθολογισμός στη λειτουργία θυσιάζεται στην αναζήτηση και αναπαραγωγή της φύσης. Στις μεθόδους της είναι χειρωνακτική και για προφανείς λόγους, συχνά αυτοδημιούργητη. Αντικαθιστά το σχέδιο για την κατασκευή, με την πορεία κατά την κατασκευή.
Πολλά έχουν γραφτεί και ειπωθεί για τα περίεργα κτίσματα των Κήπων του Πασά, για τα δομικά υλικά (ότι όλα όσα χρησιμοποιήθηκαν είχαν χτυπηθεί από κεραυνό), για τον δράκο, για το σφυρί και το μυστρί.
Ο δράκος των Κήπων του Πασά. Μέσα στον δράκο είναι γραμμένη με λατινικούς και αραβικούς αριθμούς η χρονιά που χτίστηκαν οι Κήποι. Κάτω από το μυστρί και το σφυρί είναι γραμμένη η χρονολογία με την παλιά τούρκικη γραφή.
Στην πραγματικότητα, εκτός από τη χρονολογία κατασκευής τους και ότι ο χώρος ανήκε στο νοσοκομείο, δεν γνωρίζουμε τίποτα για τους Κήπους του Πασά –ούτε αν υπήρξε κάποιος πασάς που χρηματοδότησε το έργο ούτε πώς λειτουργούσαν οι κήποι του, πριν καταστραφεί το μεγαλύτερο τμήμα τους.
Από τα εκκεντρικά κτίσματα που στόλιζαν το πάρκο σήμερα σώζονται 1. ένα σιντριβάνι, 2. μία σήραγγα γύρω από αυτό, 3. μία στέρνα για τη συγκέντρωση νερού, 4. μία χαμηλή πύλη που οδηγεί σε υπόγειο χώρο και 5. ένα υπερυψωμένο καθιστικό. Όλα τα κτίσματα είναι μικρού μεγέθους, συνδέονται μεταξύ τους με δρομάκια, διαδρόμους και σκάλες σε διαφορετικά επίπεδα, που ακολουθούσαν την κλίση του εδάφους.
Οι μουσουλμάνοι σέβονταν ιδιαίτερα το θείο δώρο του νερού· έχτιζαν δημόσιες κρήνες και σεμπίλ-χανέδες για να δροσίζονται οι διαβάτες. Οι πλούσιοι στόλιζαν τις κεντρικές αίθουσες των κατοικιών τους με σιντριβάνια και βρύσες. Αλλά και οι απλές μουσουλμανικές κατοικίες είχαν βρύσες στις εσωτερικές αυλές. Στη σύνθεση των Κήπων του Πασά το νερό είχε σημαντική θέση· είτε έπεφτε με ορμή είτε επιτηδευμένα σταγόνα σταγόνα ή κυλούσε σε μικρά ακάλυπτα αυλάκια, για να ξαναπέσει με ορμή είτε λίμναζε στη στέρνα.
Η έλλειψη πληροφοριών, σε συνδυασμό με την εκκεντρικότητα των κτισμάτων και το αναπάντητο ερωτημα «σε τι χρησίμευαν;» εξάπτουν τρομερά τη φαντασία, που θέλοντας να καλύψει τα κενά βλέπει δερβίσηδες, τέκτονες, μυστικιστικά σύμβολα, απόκοσμες συναντήσεις, αποκρυφιστικές τελετές και κάπως τα συσχετίζει με την οδό Μαύρης Πέτρας, που βρίσκεται πιο πάνω, όπου κάθε τρίτη νύχτα, ακριβώς τα μεσάνυχτα, ανοίγει ένα πέρασμα για μια άλλη διάσταση, από την οποία δεν γύρισε ποτέ κανείς.
Όποιος μαγεύεται από τέτοιους θρύλους δύσκολα μπορεί να συμβιβαστεί με την εξήγηση ότι τα περίεργα κτίσματα δεν χρησίμευαν σε τίποτε άλλο παρά για να ομορφύνουν το περιβάλλον και ότι οι Κήποι του Πασά ήταν ένα ονειρικό πάρκο, με πολλά πεύκα και μπόλικο οξυγόνο, όπως όλοι οι κήποι των σανατορίων, όπου το κελάρυσμα του νερού έσβηνε τους ήχους της πόλης, και απ’ όπου ο επισκέπτης απολάμβανε τη θέα μέχρι τη θάλασσα.
Μία μικρή ξενάγηση στα κτίσματα των Κήπων του Πασά από τον Τύπο Θεσσαλονίκης-Typosthes.gr
• Ο δύο φωτογραφίες, που στις λεζάντες σημειώνεται Φωτο ΚΙΘ, προέρχονται από το αρχείο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Ψηφιοποίηση Πολιτιστικών Τεκμηρίων), που μου παραχώρησε την άδεια χρήσης τους. Εκφράζω τις ευχαριστίες μου.
• Τα γκρίζα πλάγια γράμματα στο κείμενο παραπέμπουν στην εργασία «Οι κήποι του πασά – Ένα δείγμα φανταστικής αρχιτεκτονικής στη Θεσσαλονίκη την εποχή του εκλεκτισμού» των αρχιτεκτονισσών Πελαγίας Αστρεινίδου και Κλεοπάτρας Θεολογίδου, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αρχαιολογία τον Μάιο του 1983. Μπορείτε να τη διαβάσετε ΕΔΩ.
• Περισσότερες φωτογραφίες του Greek Research Organization με θέμα τους Κήπους του Πασά μπορείτε να δείτε στο σχετικό άλμπουμ του στο Flickr.
HELLAS SPECIAL 