Κυριακή 20 Σεπτεμβρίου 1942, μεσημέρι
Μια τρομερή έκρηξη ανατινάζει το κτίριο στη γωνία των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος, όπου βρίσκεται το αρχηγείο της προδοτικής και φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ. Ένα σαμποτάζ στην καρδιά της κατακτημένης Αθήνας. Το πρώτο μεγάλο σαμποτάζ σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη. Κατέστρεψε το κτίριο, έβαλε τέλος στα βρόμικα σχέδια της ΕΣΠΟ και έθαψε κάτω από τα συντρίμμια 43 γερμανούς και 29 προδότες. Τα ραδιόφωνα της Μόσχας, του Λονδίνου και του Καΐρου το εξύμνησαν.
Το σαμποτάζ οργάνωσε και εκτέλεσε η ΠΕΑΝ.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στη Huffington Post στις 20 Σεπτεμβρίου 2016.
Ποια ήταν η ΕΣΠΟ
Αμέσως μόλις άρχισε η γερμανική κατοχή της Ελλάδας δημιουργήθηκαν οργανώσεις και κόμματα που τάχθηκαν στο πλευρό των κατακτητών έχοντας στόχο να πολιτευτούν μαζί τους για να κονομηθούν με χρήματα και αξιώματα. Η πιο βδελυρή και επικίνδυνη απ’ όλες ήταν η φιλοναζιστική, αντιεβραϊκή, αντικομμουνιστική και προδοτική ΕΣΠΟ. Ιδρύθηκε στην Αθήνα από τον γερμανόφιλο, γερμανοσπουδαγμένο και γερμανοπαντρεμένο Γεώργιο Βλαβιανό, γιατρό στο επάγγελμα. Οι δυνάμεις κατοχής έσπευσαν να της προσφέρουν κτίριο για να στεγαστεί, χρήμα για να κινηθεί και στα μέλη της θέσεις εργασίας σε διάφορες γερμανικές υπηρεσίες.
Η ΕΣΠΟ στεγάστηκε στο κτίριο Πατησίων και Γλάδστωνος, που είχαν επιτάξει οι γερμανοί. Στο μπαλκόνι ανέμιζε η ελληνική σημαία, αλλά και η γερμανική, η ιταλική και η ιαπωνική. Στην πρόσοψη υπήρχε μία επιγραφή από τη μια άκρη του κτιρίου μέχρι την άλλη «Ελληνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση». Και από κάτω μία άλλη επιγραφή παρότρυνε: «Ελληνόπουλα, εγγραφείτε εις τους πρωτοπόρους της Νέας Τάξεως». Η σφραγίδα της ΕΣΠΟ έφερε την ελληνική σημαία και τον αγκυλωτό σταυρό.
Η ΕΣΠΟ καλλιεργούσε το τόσο χρήσιμο για τους κατακτητές πνεύμα συνεργασίας, τον χαφιεδισμό, τον τραμπουκισμό και το γνωστό τρίπτυχο Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια στο πλαίσιο του εθνικοσοσιαλισμού και της Νέας Τάξης.
Η ΕΣΠΟ είχε τους εξής προδοτικούς σκοπούς:
• να αποτελέσει τον πυρήνα δημιουργίας ελληνικού ναζιστικού κόμματος. Σημειωτέον ότι οι γερμανοί είχαν κατορθώσει να ιδρύσουν ναζιστικά κόμματα σε όλες τις χώρες της κατεχόμενης Ευρώπης: Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Δανία, Νορβηγία.
• να μαζέψει Έλληνες για να τους στείλει εργάτες στη Γερμανία (πεινασμένοι όπως ήταν τότε οι Έλληνες υπήρχε κίνδυνος πολλοί να παρασυρθούν και να πάνε) και
• να στρατολογήσει νέους για τη Γαλάζια Ταξιαρχία που θα πολεμούσε στο πλευρό του Άξονα εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης.
Μοίραζε προπαγανδιστικά φυλλάδια που έρχονταν τυπωμένα στα ελληνικά από τη Γερμανία, αλλά τύπωνε και δικά της –είχε τυπογραφείο στη οδό Παπαρηγοπούλου 2-4. Έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη χειραγώγηση και διάβρωση των νέων. Οργάνωσε τμήμα νεολαίας. Το Τμήμα (ή Διεύθυνση) Πρωτοπόρων Νέων στελέχωναν νεαροί αντικομμουνιστές και ανήλικοι δωσίλογοι. Στους κόλπους της ΕΣΠΟ δημιουργήθηκε η «Ανεξάρτητη Ομάδα Νέων Λογοτεχνών», που εξέδιδε και λογοτεχνικό περιοδικό με τον τίτλο «Κοραής».
Τα μέλη της ΕΣΠΟ εφοδιάζονταν με στολές και με ταυτότητες που τους έδιναν πλήρη ελευθερία κινήσεων και δωρεάν μετακίνηση.
Στις αρχές του 1942 παραιτήθηκε ο Βλαβιανός και η αρχηγία δόθηκε στον επίσης γερμανόφιλο, γιατρό και ανθέλληνα Σπύρο Στεροδήμα.
Ποια ήταν η ΠΕΑΝ
Η Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων ήταν αντιστασιακή οργάνωση, αστικοδημοκρατική, μεγαλοϊδεατική και αντικομμουνιστική. Πολιτικός αρχηγός της ήταν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, χωρίς όμως να έχει σχέση με τα οργανωτικά της. Ιδρύθηκε στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1941 από τον Κώστα Περρίκο, υποσμηναγό της Πολεμικής Αεροπορίας, φλογερό αγωνιστή, έντιμο πατριώτη και άνθρωπο με υψηλές αρχές.
Τα άλλα ιδρυτικά στελέχη της ΠΕΑΝ ήταν:
• ο Θάνος Σκούρας, γόνος της πλούσιας οικογένειας Σκούρα που είχε κινηματογραφικές επιχειρήσεις
• ο Διονύσης Παπαβασιλόπουλος, στην επιχείρησή του με εισαγωγές αυτοκινήτων εργάστηκε ο Περρίκος μετά την απόταξή του
• ο Γιάννης Κατεβάτης, δικηγόρος της επιχείρησης του Παπαβασιλόπουλου
και
• ο Γιώργος Αλεξιάδης, δικηγόρος της Εθνικής Τράπεζας.
Η οργάνωση απέκτησε δημοτικότητα στη μορφωμένη νεολαία των αστικών περιοχών. Τα μέλη της δεν ξεπέρασαν τα 400. Μπορεί ο πολιτικός αρχηγός τους, ο Κανελλόπουλος, αργότερα να έγινε ο ηθικός αυτουργός του κολαστηρίου της Μακρονήσου και να το αποκάλεσε Παρθενώνα, ωστόσο κανείς δεν αρνείται ότι οι νέοι της ΠΕΑΝ ήταν πατριώτες.
Οι βαθιές ιδεολογικές διαφορές έκαναν τις σχέσεις με το ΕΑΜ ψυχρές, κάποτε κι εχθρικές. Το ΕΑΜ δεν έπαψε ποτέ να βλέπει με δυσπιστία την ΠΕΑΝ. Ωστόσο κοινός τόπος για όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις ήταν ότι εχθροί δεν είναι μόνον οι κατακτητές, αλλά και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, οι δωσιλογικές οργανώσεις και η συμμορία του Τσολάκογλου. Ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει και θα συνεχίζεται μέχρι την τελική νίκη, την Απελευθέρωση.
Η ΠΕΑΝ ήταν υπέρ ενός ενιαίου μετώπου που θα απάρτιζαν όλες οι πατριωτικές δυνάμεις ασχέτως πολιτικής τοποθέτησης.
Σκοπός της ήταν να κρατήσει ψηλά το ηθικό και το αγωνιστικό φρόνημα του λαού και να δημιουργεί εμπόδια και ανασφάλεια στον κατακτητή με διανομή παράνομων εντύπων, ρίψη προκηρύξεων, τοιχοκόλληση, αναγραφή συνθημάτων και με δολιοφθορές.
Ψυχή της οργάνωσης ήταν ο ιδρυτής της Κώστας Περρίκος. Καθόριζε τους στόχους, οργάνωνε τις επιχειρήσεις, έβρισκε τα μέσα και τους τρόπους. «Ήταν μαχητής. Ήταν στρατιώτης, δεν ήταν συνωμότης», όπως είπαν οι σύντροφοί του γι’ αυτόν.
Από τον Απρίλη του 1942 η ΠΕΑΝ τύπωνε παράνομα την αντιστασιακή εφημερίδα Δόξα. Ο Περρίκος ίδρυσε τον Ουλαμό Καταστροφών, που είχε κύριο στόχο τις προδοτικές οργανώσεις.
Τα δύο πρώτα χτυπήματα της ΠΕΑΝ
Ο μηχανικός Παπαδόπουλος, που έκανε έργα οδοποιίας και εκβραχισμούς για τους γερμανούς, εφοδίασε την ΠΕΑΝ με 70 οκάδες δυναμίτη, επικρουστήρες και φιτίλια.
Στις 15 Αυγούστου του 1942 ο Ουλαμός Καταστροφών πήρε το βάπτισμα του πυρός. Κατάφερε το πρώτο χτύπημα στην οδό Πατησίων και Βασιλέως Ηρακλείου, δίπλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Έβαλε βόμβα σε μία γερμανική υγειονομική υπηρεσία που στεγαζόταν στο ημιυπόγειο του επιταγμένου μεγάρου Ιωσηφόγλου. Η απειρία των μελών του Ουλαμού παραλίγο να τους στοιχίσει τη ζωή. Έβαλαν κοντό φιτίλι στη βόμβα και λίγο έλειψε να εκραγεί στα χέρια τους. Τελευταία στιγμή πρόλαβαν και την πέταξαν στο υπόγειο του μεγάρου. Καταστράφηκε υγειονομικό υλικό που θα πήγαινε στον Ρόμελ.
1950. Η Πατησίων στο ύψος του Αρχαιολογικού Μουσείου. Το γωνιακό κτίριο μετά τους φοίνικες είναι το μέγαρο Ιωσηφόγλου.
Μια εβδομάδα αργότερα έγινε το δεύτερο χτύπημα που είχε στόχο τη φιλοναζιστική ΟΕΔΕ (Οργάνωσις Εθνικοσοσιαλιστικών Δυνάμεων Ελλάδος), που στεγαζόταν σ’ ένα παλιό διώροφο στην οδό Κατακουζηνού 7, μεταξύ Κάνιγγος και Θεμιστοκλέους. Δεν ξανάγινε λόγος για την ΟΕΔΕ.
Η οδός Κατακουζηνού στη δεκαετία του ’90. Το νούμερο 7, όπου στεγαζόταν η ΟΕΔΕ, είναι το κτίριο δεξιά.
Τα δύο χτυπήματα είχαν βέβαια τη σπουδαιότητά τους, αλλά δεν έγιναν τόσο γνωστά ώστε να ανυψώσουν το πεσμένο ηθικό των Ελλήνων.
Μετά τον σκληρό χειμώνα του 1941-1942 η Αθήνα έμοιαζε ετοιμοθάνατη. Η εξαθλίωση, η πείνα και ο θάνατος ήταν καθημερινά φαινόμενα. Άνθρωποι εξαντλημένοι από την πείνα έπεφταν νεκροί στα πεζοδρόμια. Ο κατακτητής έδειχνε να είναι ο νικητής.
Αθήνα 1941-1942
Το σαμποτάζ στα γραφεία της ΕΣΠΟ, που οργάνωσε η ΠΕΑΝ και εκτέλεσε ο Ουλαμός Καταστροφών της, έγινε μέρα μεσημέρι στην καρδιά της Αθήνας, στην Ομόνοια, και ήταν το μεγαλύτερο μέχρι τότε σαμποτάζ σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη.
Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1942. Τα τρία χτυπήματα της ΠΕΑΝ στην Αθήνα.
Η προετοιμασία
Τα γραφεία της ΕΣΠΟ ήταν στη γωνία Πατησίων και Γλάδστωνος. Η είσοδος στα γραφεία γινόταν από την Πατησίων και ήταν ελεύθερη. Οι ηγέτες της ΕΣΠΟ ήθελαν να μπαινοβγαίνει πολύς κόσμος για να δημιουργείται η εντύπωση ότι περιβάλλονται από οπαδούς. Μετά το χτύπημα στην ΟΕΔΕ, είχε τοποθετηθεί φρουρός στην είσοδο της Πατησίων καθώς και ομάδα περιφρούρησης.
Η γωνία Πατησίων και Γλάδστωνος στη δεκαετία του ’90.
Ο Αντώνης Μυτιληναίος και ο Σπύρος Γαλάτης επί δεκαπέντε μέρες έκαναν τακτικές αναγνωρίσεις και αποτύπωσαν τη διαρρύθμιση του κτιρίου. Η ΕΣΠΟ κατείχε τον πρώτο όροφο. Είχε επιπλώσει μία μεγάλη αίθουσα συνεδριάσεων. Τις Κυριακές συγκεντρωνόταν πολύς κόσμος στα γραφεία για τις διαλέξεις του Στεροδήμα, αλλά και για να πάρει ψωμί, δελτία τροφίμων, χρήματα και πολλές υποσχέσεις που μοίραζε η ΕΣΠΟ για να προσεταιριστεί οπαδούς στους βρομερούς σκοπούς της.
Στο ισόγειο υπήρχαν διάφορα εμπορικά καταστήματα. Στον δεύτερο και τρίτο όροφο ήταν εγκατεστημένος ένας γερμανικός λόχος. Μερικά δωμάτια χρησίμευαν ως αποθήκες βενζίνης και πυρομαχικών. Ανάμεσα στο ισόγειο και στον πρώτο όροφο ήταν ένας ημιόροφος που στέγαζε διάφορα ελληνικά γραφεία, με ξεχωριστή και αφύλακτη είσοδο από την οδό Γλάδστωνος.
«Αυτός ο ημιόροφος ήταν το κλειδί της επιτυχίας μας», αφηγείται ο Αντώνης Μυτιληναίος. «Από εκεί θα μπαίναμε και κολλώντας τον δυναμίτη στο ταβάνι του θα ανατινάζαμε το κτίριο στον αέρα».
Ο ημιόροφος έδινε τη λύση και σ’ ένα άλλο πρόβλημα ύψιστης σημασίας. Δίπλα στο κτίριο υπήρχε ο κινηματογράφος Αλάσκα και από πάνω ήταν το Υποθηκοφυλακείο. Έπρεπε το χτύπημα να δοθεί με τέτοιο τρόπο ώστε η φωτιά να μην επεκταθεί στο Υποθηκοφυλακείο. Η καταστροφή των τίτλων ιδιοκτησίας θα ισοδυναμούσε με εθνική καταστροφή. Ο κατάλληλος τρόπος ήταν να γίνει η ανατίναξη από το κέντρο του κτιρίου ώστε να καταρρεύσει προς τα μέσα. Έτσι κι έγινε, γι’ αυτό κι έμειναν όρθιοι μόνον οι εξωτερικοί του τοίχοι.
Η κατάλληλη μέρα
«Αλλά πότε θα γινόταν η απόπειρα;», συνεχίζει ο Αντώνης Μυτιληναίος. «Ύστερα από μερικές αναγνωρίσεις καταλήξαμε ότι έπρεπε να γίνει Κυριακή. Αυτή τη μέρα τα καταστήματα και τα γραφεία θα ήταν κλειστά. Έτσι δεν θα σκοτώναμε Έλληνες. Από την άλλη μεριά, η ΕΣΠΟ την Κυριακή είχε μεγάλη κίνηση. Αποφασίσαμε να χτυπήσουμε την ΕΣΠΟ την Κυριακή 20 Σεπτεμβρίου 1942».
Ποιοι θα κάνουν το σαμποτάζ
Κώστας Περρίκος: έχει καθορίσει τον στόχο, έχει βρει τα εκρηκτικά, έχει οργανώσει την επιχείρηση και θα τη συντονίζει κατά την εξέλιξη.
Αντώνης Μυτιληναίος (τεχνικός στην τηλεφωνική εταιρεία ΤΤΤ και επικεφαλής του Ουλαμού Καταστροφών) και Σπύρος Γαλάτης (φοιτητής της Νομικής): έχουν κάνει αναγνώριση του χώρου και την καθορισμένη μέρα θα βάλουν τη βόμβα στο κτίριο.
Ιουλία Μπίμπα (δασκάλα του κατηχητικού): στο σπίτι της θα φτιαχτεί η βόμβα. Θα τη μεταφέρει στην πλατεία Κάνιγγος και την κατάλληλη στιγμή θα την παραδώσει στον Μυτιληναίο και στον Γαλάτη.
Τάκης Μιχαηλίδης (φοιτητής Χημείας): αρχηγός της ομάδας που θα περιπολεί έξω από την ΕΣΠΟ την ώρα που ο Μυτιληναίος και ο Γαλάτης θα τοποθετούν τη βόμβα.
Νικόλαος Μούρτος (τεχνικός), Νικόλαος Λάζαρης (φοιτητής της Νομικής) και Σπύρος Στανωτάς (φοιτητής της Ανωτάτης Εμπορικής): είναι η ομάδα που θα φυλάει την είσοδο του κτιρίου επί της Γλάδστωνος, απ’ όπου θα μπουν οι δύο δυναμιτιστές, έτοιμοι να επέμβουν αν κάτι πάει στραβά.
Η παραμονή
Στις 19 Σεπτεμβρίου ο Τάκης Μιχαηλίδης, ο Σπύρος Γαλάτης και ο Αντώνης Μυτιληναίος πηγαίνουν στο Κουκάκι, στο σπίτι της Ιουλίας Μπίμπα για να φτιάξουν τη βόμβα. Ο έμπιστος μηχανικός που έχουν ρωτήσει τους είχε πει ότι για το συγκεκριμένο κτίριο χρειάζονται δύο με τρεις οκάδες δυναμίτη. Εκείνοι βάζουν δέκα οκάδες για να είναι σίγουροι. Και για έχουν απόλυτη ασφάλεια ότι θ’ ανάψει βάζουν δύο φιτίλια. Δέκα μέτρα φιτίλι τους δίνει δέκα λεπτά καιρό για ν’ απομακρυνθούν από τη στιγμή που θα το ανάψουν.
Τοποθετούν τη βόμβα σε μία τσάντα που χρησιμοποιεί η Ιουλία Μπίμπα για ψώνια. Βάζουν από πάνω χόρτα. Δίνουν ραντεβού για την επόμενη μέρα. Τη βόμβα θα τη φέρει η Ιουλία Μπίμπα στις 9 το πρωί στην πλατεία Κάνιγγος.
Πατησίων, τα γραφεία της ΕΣΠΟ αμέσως μετά την ανατίναξή τους από την ΠΕΑΝ. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι όρθιοι, αλλά εσωτερικά έχει καταρρεύσει όλο το κτίριο.
Το μεγάλο χτύπημα
Όλα πηγαίνουν σύμφωνα με το σχέδιο. Ο Περρίκος έχει καθίσει στο ζαχαροπλαστείο Αστόρια, Πατησίων και Πανεπιστημίου στα Χαφτεία. Από κει με συνδέσμους δίνει εντολές. Ο Μυτιληναίος με τον Γαλάτη μπαίνουν στο κτίριο από την είσοδο της Γλάδστωνος. Ο ημιόροφος όμως δεν είναι άδειος. Ένα δικηγορικό γραφείο είναι ανοιχτό και μέσα κάποιοι άνθρωποι συζητούν.
Ο λόγος και πάλι στον Αντώνη Μυτιληναίο:
«Αυτό μπέρδευε πολύ τα πράγματα. Ο φόνος αθώων Ελλήνων δεν ήταν μέσα στο πρόγραμμα. Κατεβαίνω κάτω και βρίσκω τον Περρίκο. Του εξηγώ τι συμβαίνει. «Ας περιμένουμε λίγο», μου είπε. Ξαναγυρίζω στον ημιόροφο. Οι δικηγόροι συνέχιζαν ανύποπτοι την κουβεντούλα τους. Η ώρα πήγε έντεκα. Ξαναβρίσκω τον Περρίκο που δεν ήξερε κι αυτός τι να κάνει. «Ας κάνουμε λίγη υπομονή ακόμη», μου λέει. Κάνουμε λοιπόν υπομονή –όσο υπομονή μπορεί να κάνεις την ώρα αυτή. Στις εντεκάμιση τα πράγματα δεν είχαν αλλάξει. Οι δικηγόροι τον χαβά τους. Άλλος δισταγμός δεν χωρούσε. Έπρεπε ή να ανάψουμε το φιτίλι αμέσως ή να αναβάλλουμε την ανατίναξη. Αυτό όμως το τελευταίο ήταν κάτι που δεν το ήθελε κανείς μας.
«Αν καθυστερήσουμε άλλο θα διαλυθεί η συγκέντρωση της ΕΣΠΟ», λέω στον Περρίκο. Εκείνος σκέφτηκε λίγο και μετά κούνησε το κεφάλι του. «Εντάξει», είπε, «τινάξτε το». Έφυγα τρέχοντας. Την ώρα που ανέβαινα τα σκαλιά είδα να κατεβαίνουν οι δικηγόροι. Μου φάνηκε ότι έφυγε ένα πλάκωμα από το στήθος μου. Τοποθετήσαμε τη βόμβα στη γωνιά του ταβανιού του ημιορόφου –ακριβώς κάτω από την αίθουσα συνεδριάσεων της ΕΣΠΟ– και βγήκαμε αμέσως. Το φιτίλι θα καιγόταν σε δέκα λεπτά».
Στην είσοδο ο Μυτιληναίος στέκεται και ανάβει ένα τσιγάρο. Είναι το σινιάλο ότι όλα πήγαν σύμφωνα με το σχέδιο. Κατευθύνεται διαγωνίως απέναντι στο Αστόρια. Εκεί βρίσκεται ο Περρίκος και η Μπίμπα. Περιμένουν με αγωνία το αποτέλεσμα των προσπαθειών τους.
Στις 12.03 ακριβώς, ένα πυκνό σύννεφο καπνού απλώνεται και σε κλάσματα δευτερολέπτου η περιοχή σείεται από την εκκωφαντική έκρηξη που σημαίνει την ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ.
Η εσωτερική ξύλινη σκάλα του κτιρίου κατέρρευσε με αποτέλεσμα όσοι Εσπίτες επέζησαν να παγιδευτούν.
Εν τω μεταξύ η φωτιά απλωνόταν και σε λίγο θα έφτανε στα πυρομαχικά και τη βενζίνη. Μέσα στον πανικό οι γερμανοί, που με την κατάρρευση της σκάλας είχαν παγιδευτεί κι αυτοί στους πάνω ορόφους, άρχισαν να πηδούν στο κενό. Ένας γερμανός έπεσε πάνω στο περίπτερο και κυριολεκτικά καρφώθηκε στην κορυφή του. Σε λίγο πήραν φωτιά και τα πυρομαχικά. Το κτίριο καταστράφηκε. Έμειναν όρθιοι μόνον οι εξωτερικοί τοίχοι. Ο Στεροδήμας γλίτωσε από την έκρηξη. Στη συνέχεια όμως θέλησε να πάει στο γραφείο του για να περισώσει έγγραφα και χρήματα. Τον πρόλαβε η πυρκαγιά και υπέστη βαριά εγκαύματα. Πέθανε στον Ευαγγελισμό ύστερα από δύο μέρες.
Μετά την ανατίναξη
Το νέο κυκλοφόρησε στην πόλη με ταχύτητα αστραπής. Όσο δύσκολο ήταν στην αρχή να γίνει πιστευτό, άλλο τόσο τόνωσε το ηθικό του λαού. Εύκολα φαντάζεται κανείς πώς ένιωθαν οι πατριώτες που περνούσαν από την Ομόνοια κι έβλεπαν τα χαλάσματα να καπνίζουν και τους γερμανούς λυσσασμένους από το κακό τους.
Τα ραδιόφωνα του Λονδίνου, του Καΐρου και της Μόσχας εξυμνούσαν το πρώτο μεγάλο σαμποτάζ που έγινε σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη.
Το ΕΑΜ είχε αντίθετη γνώμη. Καταδίκαζε τις δολιοφθορές ως τρομοκρατικές και αντιλαϊκές πράξεις, γιατί από αυτές επωφελούταν η Γκεστάπο που τρομοκρατούσε τον λαό με αιματηρά αντίποινα εις βάρος των πολιτικών κρατούμενων.
Τα όνειρα της ΕΣΠΟ έγιναν στάχτη μέσα στα συντρίμμια του κτιρίου. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης που δεν έστειλε ταξιαρχία στο Ανατολικό Μέτωπο.
Κανένας Έλληνας δεν πολέμησε με ναζιστική στολή!
Η προειδοποίηση
Η αχίλλειος πτέρνα της ΠΕΑΝ ήταν η έλλειψη συνωμοτικής πείρας κι έμελλε να πληρώσει ακριβά το σπουδαίο κατόρθωμά της. Μία εβδομάδα μετά την ανατίναξη, στις 27 Σεπτεμβρίου του 1942, ο Περρίκος παίρνει μήνυμα από κάποιον φίλο του: «Οι Γερμανοί είναι στα χνάρια σας. Κρυφτείτε όσο είναι ακόμα καιρός».
Ποιος έβαλε τους γερμανούς στα χνάρια τους; Ο προδότης ανήκει στο φιλικό περιβάλλον ενός μέλους του Ουλαμού Καταστροφών, που τον εμπιστεύεται και του μιλάει ανοιχτά. Ο προδότης έχει παρακολουθήσει την προετοιμασία της ανατίναξης και γνωρίζει ποιοι την εκτέλεσαν. Θέλει να μάθει κι άλλα. Δεν μιλάει μέχρι να μαζέψει περισσότερα ονόματα. Οι γερμανοί δίνουν τρεις χρυσές λίρες το κεφάλι. Περισσότερα ονόματα επί τρεις λίρες το καθένα, ίσον περισσότερες χρυσές λίρες στην τσέπη του.
Στις 2 Οκτωβρίου ο Περρίκος, ο Μυτιληναίος και η Μπίμπα κρύβονται σ’ ένα σπίτι στην στην οδό Θησέως 261 στην Καλλιθέα.
Το κρυσφήγετο της Καλλιθέας όπως ήταν τη δεκαετία του ’80.
Οι συλλήψεις και η φυλάκιση
Στις 11 Νοεμβρίου, ώρα 4 το πρωί, οι γερμανοί περικυκλώνουν το κρυσφήγετο της Καλλιθέας. Μαζί με τον Περρίκο, τον Μυτιληναίο και την Μπίμπα κρύβεται και ο Διονύσης Παπαδόπουλος, ο φοιτητής που κυνηγούσαν οι γερμανοί γιατί στις 25 Μαρτίου 1942 σήκωσε ελληνική σημαία σε μια πορεία στο Κολωνάκι. Συλλαμβάνονται και οι τέσσερις.
Την ίδια μέρα συλλαμβάνονται ο Θάνος Σκούρας, ο Δημήτρης Λόης και ο Γιάννης Κατεβάτης που μαζί με τον Διονύση Παπαδόπουλο κρατούνται ως όμηροι. Κι ακόμα συλλαμβάνονται ο Διονύσης Παπαβασιλόπουλος, ο Διονύσης και ο Γεράσιμος Κατεβάτης, ο Πέτρος Λόης, ο Ν. Αιλιανός και η Αικατερίνη Μπέση.
Φυλακές Αβέρωφ. Κατεδαφίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και στη θέση τους ανεγέρθηκε το Θέμιδος Μέλαθρον.
Οι αιχμάλωτοι μεταφέρονται στις φυλακές Αβέρωφ. Ο Περρίκος αμέσως παραδέχεται την ενοχή του. Το ίδιο και η Ιουλία Μπίμπα που στο σπίτι της βρέθηκαν τα εκρηκτικά. Θα τη μεταφέρουν στο Εμπειρίκειο Άσυλο στην πλατεία Μαβίλη, που έχει μετατραπεί σε γυναικεία φυλακή.
Αρχίζουν οι ανακρίσεις και τα βασανιστήρια. Κανένας τους δεν μιλάει.
Το Εμπειρίκειο Άσυλο. Επί Κατοχής ήταν γυναικείες φυλακές και αργότερα αναμορφωτήριο. Σήμερα είναι σχολείο.
Οι αποδράσεις του Μυτιληναίου
Ο Μυτιληναίος μεταφέρεται από τις φυλακές Αβέρωφ στον Πειραιά, στη φοβερή Γκεστάπο. Οι γερμανοί γνωρίζουν ότι αυτός έχει βάλει τη βόμβα. Επί εικοσιτέσσερις ώρες τον δέρνουν ανελέητα και χωρίς διακοπή. Εννιά μέρες μετά κατορθώνει να δραπετεύσει χάρη σε μία λάμα και μερικά ξυραφάκια.
Η Γκεστάπο στη Δευτέρας Μεραρχίας, Πειραιάς.
Ο Μυτιληναίος ξέρει ότι αν διαρκέσουν τα βασανιστήρια, θα λυγίσει. Με τα ξυραφάκια τουλάχιστον έχει εξασφαλίσει την αυτοκτονία. Με τη λάμα θα μπορέσει να δραπετεύσει, παρ’ όλο που φοράει χειροπέδες. Μια μέρα πριν την απόδραση συναντιέται τυχαία με τον Περρίκο, που έχει μεταφερθεί για ανάκριση στην Γκεστάπο. Ο Περρίκος του πετάει το παλτό του. Με αυτό το παλτό σκεπάζεται και δεν γίνεται αντιληπτή η ριγέ στολή του φυλακισμένου και οι χειροπέδες. Ένα κασκέτο καλύπτει το ξυρισμένο του κεφάλι.
Κρύβεται σε σπίτια φίλων. Οι γερμανοί τον έχουν επικηρύξει για ένα μεγάλο ποσόν, που θα καταβληθεί σε χρήμα ή σε τρόφιμα.
Η επικήρυξη του Μυτιληναίου.
Προσπαθεί να φύγει με πλαστά χαρτιά για τη Μέση Ανατολή. Πριν μπει στο καΐκι που θα τον μεταφέρει, τον συλλαμβάνουν οι Ιταλοί ύστερα από προδοσία. Επικηρυγμένος καθώς είναι από τους γερμανούς, διατρέχει τον κίνδυνο να αποκαλυφθεί η πραγματική του ταυτότητα (και στις φυλακές Αβέρωφ ασφαλώς θα τον αναγνωρίσουν) και να εκτελεστεί. Δεν έχει άλλη επιλογή από το να δραπετεύσει ξανά. Όταν το ιταλικό καμιόνι ανεβαίνει τη λεωφόρο Αλεξάνδρας, λίγο πριν φτάσει στις φυλακές Αβέρωφ, ο Μυτιληναίος από ένα άνοιγμα στο καναβάτσο πηδάει στον δρόμο κι εξαφανίζεται. Βρίσκει πάλι καταφύγιο στο σπίτι του Μιχαηλίδη και αυτή τη φορά κατορθώνει να φύγει για τη Μέση Ανατολή.
Οι προδότες δεν έχουν καλό τέλος
Ο προδότης είναι ο χωροφύλακας Πολύκαρπος Νταλιάνης, συνεργάτης της ΠΕΑΝ και της Γκεστάπο ταυτόχρονα. Ωστόσο ακόμα δεν τον υποψιάζονται. Μάλιστα ο Μυτιληναίος μετά την πρώτη απόδρασή του από την Γκεστάπο πηγαίνει στον Νταλιάνη για βοήθεια. Του εμπιστεύεται πού βρίσκονται τα αρχεία των προκηρύξεων και της παράνομης εφημερίδας Δόξα, καθώς και άλλα στοιχεία που πρέπει να εξαφανιστούν. Ο Νταλιάνης δίνει και αυτές τις πληροφορίες στους γερμανούς.
Τον Δεκέμβρη του 1942, τα ενοχοποιητικά στοιχεία σε βάρος του είναι πλέον πολλά και σοβαρά και παίρνουν την απόφαση να τον εκτελέσουν. Τον ανακρίνουν στις 17 Δεκεμβρίου σ’ ένα υπόγειο στην οδό Παμίσου και ο Νταλιάνης ομολογεί την προδοσία του. Τον σκοτώνουν επιτόπου με σφυριές. Μεταφέρουν το πτώμα στη Νέα Σμύρνη και το ρίχνουν σ’ έναν υπόνομο.
Οι καταδίκες σε θάνατο
Στις 31 Δεκεμβρίου 1942 συνέρχεται το γερμανικό στρατοδικείο και αρχίζει να μοιράζει καταδίκες σε θάνατο. Περρίκος, Μπίμπα και Γαλάτης, καταδικάζονται δις εις θάνατον και επιπλέον σε κάποια χρόνια καταναγκαστικά έργα. Ο Περρίκος ως το τέλος προσπαθεί να πείσει τους γερμανούς πως μόνος του έκανε την ανατίναξη.
Η οικογένειά του Σπύρου Γαλάτη –εύποροι Έλληνες της Ρουμανίας– μπόρεσε να εξαγοράσει τη ζωή του δωροδοκώντας κάποιον υψηλόβαθμο γερμανό αξιωματικό. Η ποινή του μετατρέπεται σε ισόβια. Τον μεταφέρουν στη Γερμανία για να την εκτίσει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Θα παραμείνει εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου.
Ο Θάνος Σκούρας, ο Γιάννης Κατεβάτης, ο Δημήτρης Λόης και ο Διονύσης Παπαδόπουλος απαλλάσσονται από το γερμανικό στρατοδικείο. Οι γερμανοί τους κρατούν ομήρους και τους εκτελούν για αντίποινα κάποιου σαμποτάζ, στις 7 Ιανουαρίου 1943 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής.
Ο Κώστας Περρίκος οδηγείται στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής στις 4 Φεβρουαρίου 1943. Πριν από την εκτέλεσή του απευθύνεται στους παριστάμενους γερμανούς λέγοντας: «Δεν αισθάνομαι τίποτα εναντίον σας. Εσείς κάνατε το καθήκον σας. Ομοίως έκανα κι εγώ το δικό μου. Είμαι Έλληνας αξιωματικός της Αεροπορίας. Υποσμηναγός. Σας ευχαριστώ». Οι παριστάμενοι γερμανοί αξιωματικοί χαιρετούν στρατιωτικά τον Έλληνα αξιωματικό και ύστερα ακούγεται η ομοβροντία. Οι τελευταίες του λέξεις είναι «Ζήτω η Ελλάς!».
Μάρτιος 1943. Νεκρολογία για τον Κώστα Περρίκο στην εφημερίδα της ΠΕΑΝ.
Φεβρουάριος 1944.
Η Ιουλία Μπίμπα καταδικάζεται από το γερμανικό στρατοδικείο σε θάνατο δια πελέκεως. Στην Ελλάδα όμως δεν υπάρχει δήμιος. Ο τελευταίος δικός της άνθρωπος που θα δει στο ολιγόλεπτο επισκεπτήριο της φυλακής είναι ο αδερφός του συζύγου της. Τη βρίσκει δεμένη σ’ ένα δέντρο με τα χέρια τεντωμένα. Είναι σαν σκιά του εαυτού της, αλλά η ψυχή της δεν έχει λυγίσει. Η Ιουλία Μπίμπα θ’ αντέξει όλα τα βασανιστήρια και δεν θα μιλήσει. Τη μεταφέρουν στη Γερμανία όπου υπάρχει δήμιος και η ποινή της εκτελείται τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο του 1943. Δια πελέκεως.
Η ΠΕΑΝ μετά τις εκτελέσεις
Ύστερα από την απώλεια του πυρήνα που οργάνωσε και πραγματοποίησε την ανατίναξη της ΕΣΠΟ, η ΠΕΑΝ κλονίζεται. Ανασυγκροτείται γρήγορα με νέα ηγεσία. Έχει πάρει ένα σκληρό μάθημα για την έλλειψη συνωμοτισμού και πλέον διατηρεί ανωνυμία των μελών της. Η παράνομη εφημερίδα Δόξα συνεχίζει να εκδίδεται και ο Ουλαμός Καταστροφών εξακολουθεί τα σαμποτάζ. Κάνει τουλάχιστον 13 σοβαρά σαμποτάζ καταστρέφοντας αποθήκες καυσίμων και πολεμικού υλικού. Τα μέλη του Ουλαμού, που κινδυνεύουν να πέσουν στα χέρια των γερμανών, φυγαδεύονται στο βουνό. Η νέα ηγεσία έρχεται σε ρήξη με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, όταν εκείνος τους προτρέπει από το Κάιρο να προσχωρήσουν στο ΕΑΜ. Στα Δεκεμβριανά πολεμούν ενάντια στον ΕΛΑΣ. Η ΠΕΑΝ διαλύεται στις 12 Μαρτίου 1945 μετά από απόφαση των μελών της.
Η ΕΣΠΟ μετά την ανατίναξη
Η ΕΣΠΟ συνέχισε τη δραστηριότητά της, αλλά δεν συνήλθε ποτέ από το χτύπημα. Τα μεγαλεπίβολα σχέδιά της είχαν ναυαγήσει. Διαλύθηκε τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής.
Τα μέλη της ΕΣΠΟ μετά την Απελευθέρωση
Με βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών του 1948 πολλά μέλη της ΕΣΠΟ απαλλάχτηκαν. Αλλά και όσοι καταδικάστηκαν σε λίγο αφέθηκαν ελεύθεροι. Μάλιστα!
Το Συμβούλιο Εφετών χώρισε τη δράση της ΕΣΠΟ σε δύο φάσεις:
• στην πατριωτική υπό τον Βλαβιανό (οι σκοποί της έτεινον εις εξυπηρέτησιν των Ελλήνων διά της εκμεταλλεύσεως υπέρ αυτών των στενών σχέσεων, ας είχον οι ιδρυταί της μετά των Γερμανών)
• και στην αντεθνική υπό τον Στεροδήμα (η εν λόγω οργάνωσις εκτραπείσα του ως είρηται αρχικού σκοπού της κατέστη οργάνωσις δουλική, εξάρουσα, προπαγανδίζουσα και συντρέχουσα ποικιλοτρόπως το έργον των κατακτητών, το εγκληματικόν διά την όλην ανθρωπότητα και ιδιαζόντως διά την ατυχή ταύτην χώραν)
Αξίζει να σημειώσουμε ότι όταν ξεκουμπίστηκαν οι γερμανοί από τον τόπο μας, διάφορα ηγετικά στελέχη της ΕΣΠΟ τους ακολούθησαν. Ανάμεσά τους και κάποιοι από αυτούς που απάλλαξε το βούλευμα, όπως ο ιατροφιλόσοφος Αριστείδης Ανδρόνικος, ιδρυτικό και ενεργό μέλος της ΕΣΠΟ μέχρι τη διάλυσή της, συγγραφέας αντικομουνιστικών και αντιεβραϊκών βιβλίων. Στη Βιένη είχε σχηματιστεί υπό τον Έκτορα Τσιρονίκο «αυτοεξόριστη κυβέρνηση», το Ελληνικόν Εθνικόν Συμβούλιον, που μαζί με δύο χιλιάδες άλλους Έλληνες –διαβόητα καθάρματα μετά των οπαδών και των οικογενειών τους– περίμεναν πότε θα εφευρεθεί το νέου τύπου όπλο των γερμανών για να επιστρέψουν όλοι μαζί θριαμβευτικά στην Ελλάδα.
ΣΗΜΕΡΑ
Από την ανατίναξη της ΕΣΠΟ μας χωρίζουν 74 χρόνια. Όλοι οι πρωταγωνιστές έχουν πλέον περάσει στην άλλη όχθη και στην ιστορία.
Στη γωνία Πατησίων και Γλάδστωνος, στη θέση όπου ήταν το κτίριο της ΕΣΠΟ, μία αναθηματική πλάκα σαν ανοιχτό βιβλίο μνημονεύει το σαμποτάζ και τα ονόματα των έξι εκτελεσμένων.
Στον πεζόδρομο της Γλάδστωνος έχει τοποθετηθεί προτομή του Κώστα Περρίκου.
Στο ίδιο παρτέρι πίσω από την προτομή του Περρίκου υπάρχει μία τετράπλευρη στήλη με ανάγλυφα των μορφών του Δημήτρη Λόη, του Γιάννη Κατεβάτη, της Ιουλίας Μπίμπα και του Διονύση Παπαδόπουλου –ένα ανάγλυφο σε κάθε πλευρά.
Σημειώνω ότι ενώ ο Θάνος Σκούρας –που ήταν ο πρόεδρος της ΠΕΑΝ και που εκτελέστηκε ως όμηρος μαζί με τον Λόη, τον Κατεβάτη και τον Παπαδόπουλο– αναφέρεται μεν στην εντοιχισμένη πλάκα στο κτίριο Πατησίων και Γλάδστωνος, έχει όμως αγνοηθεί στο μνημείο επί της Γλάδστωνος.
Σεπτέμβριος 2016. Η στήλη με τα ανάγλυφα.
Στην πλατεία ΠΕΑΝ, που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Κελαινούς και Θάσου στην Κυψέλη, έχει απομείνει το βάθρο που στήριζε την ορειχάλκινη προτομή του Θάνου Σκούρα. Το γλυπτό κλάπηκε το 2012 για να πουληθεί ως μέταλλο στο χωνευτήρι των διάφορων παράνομων πράξεων, στον Ασπρόπυργο Αττικής.
Στην Καλλιθέα, στην οδό Φιλαρέτου 108, στεγάζεται ο Τόπος Μνήμης της ΠΕΑΝ. Με πολλές φωτογραφίες, έντυπα και άλλα εκθέματα παρουσιάζει την ιστορία της οργάνωσης και το ιστορικό σκηνικό μέχρι την Απελευθέρωση.
Τόπος Μνήμης ΠΕΑΝ
Η οικογένεια Περρίκου έχει δωρίσει στον Τόπο Μνήμης της ΠΕΑΝ το γραφείο, τη βιβλιοθήκη, τη στολή και διάφορα προσωπικά αντικείμενα του Κώστα Περρίκου, που εκτίθενται σε ιδιαίτερο χώρο.
Στη Νέα Φιλοθέη η μνήμη του Κώστα Περρίκου τιμάται με μία οδό που φέρει το όνομά του.
Στον τόπο καταγωγής του, στην Καλλιμασιά Χίου, υπάρχει προτομή του. Προς τιμήν του η εθελοντική ομάδα δασοπροστασίας του χωριού έχει πάρει το όνομά του.
Καλλιμασιά Χίου
Το σπίτι του Κώστα Περρίκου στην οδό Μιχαήλ Βόδα 137.
Ευχαριστίες
Οι φωτογραφίες των αγωνιστών της ΠΕΑΝ, των θυμάτων της Κατοχής με τη λεζάντα Αθήνα 1941-1942, του κτιρίου της ΕΣΠΟ μετά την ανατίναξη, της εφημερίδας ΔΟΞΑ και του γραφείου του Κώστα Περρίκου είναι εκθέματα του Τόπου Μνήμης της ΠΕΑΝ (Φιλαρέτου 108, Καλλιθέα). Ευχαριστώ θερμά για τη φιλοξενία και για την παραχώρηση της άδειας χρήσης τους.
Ευχαριστώ θερμά τον δημοσιογράφο Γιώργο Βλάχο για τις άπειρες πληροφορίες και τη βιβλιογραφία που μου έδωσε,
καθώς και τον διαδικτυακό φίλο Κώστα Ζαφείρη για τις πληροφορίες και τις φωτογραφίες από την Καλλιμασιά Χίου.
HELLAS SPECIAL 