Τα τρία χριστιανικά κοιμητήρια στη δυτική νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης

Έχουμε μιλήσει για τα νεκροταφεία των κοινοτήτων της παλιάς Θεσσαλονίκης. Η περιοχή εκτός των ανατολικών τειχών ήταν ένας απέραντος κοιμητηριακός χώρος.
Η ορθόδοξη χριστιανική κοινότητα διέθετε δύο νεκροταφεία. Στα ανατολικά βρισκόταν το παλιό ορθόδοξο, το οποίο εξαφανίστηκε από προσώπου γης τη δεκαετία του 1870. Στη θέση του, αλλά όχι σε όλη του την έκταση, φτιάχτηκε το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας.

Περισσότερα για την εξαφάνιση του παλιού ορθόδοξου νεκροταφείου και τη δημιουργία της Ευαγγελίστριας θα διαβάσετε κάνοντας κλικ πάνω στο σκίτσο του Σταμ.Σταμ.
Ο Σταμ.Σταμ. έγραψε ένα χρονογράφημα μετά την επίσκεψή του στο νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας το 1936, που δίνει πολλές πληροφορίες και μπορείτε να διαβάσετε ΕΔΩ.

• Στο δυτικό τμήμα της πόλης, στην οδό Λαγκαδά, κοντά στο κοιμητήριο των καθολικών, η ΦΑΑΘ ίδρυσε το νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής. Εγκαινιάστηκε το 1900 και τον λόγο των εγκαινίων εκφώνησε ο Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου.

Το νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής φτιάχτηκε πάνω σε παλιότερο κοιμητηριακό χώρο της ορθόδοξης χριστιανικής κοινότητας, που καταλάμβανε τμήμα του παμπάλαιου και απέραντου κοιμητηριακού χώρου που υπήρχε από αρχαιοτάτων ετών.

Η λεζάντα αναφέρει ότι εικονίζεται το ελληνικό νεκροταφείο στα δυτικά, ενώ εικονίζεται το μεγάλο δυτικό μουσουλμανικό νεκροταφείο*.

Έξω από τα δυτικά τείχη, στο ύψος της Γενί Καπού, της Ληταίας Πύλης, δίπλα στον Μεβλεβί χανέ, υπήρχε ένα μεγάλο μουσουλμανικό νεκροταφείο. Ο Σταμ. Σταμ. αναφέρει ότι την εποχή του Μεσοπόλεμου μοναδικό απομεινάρι της τούρκικης παρουσίας ήταν το εγκαταλελειμένο νεκροταφείο.

Εντός των τειχών η Θεσσαλονίκη ήταν γεμάτη τάφους, χριστιανικούς και μουσουλμανικούς. Συχνά ήταν τόσοι πολλοί που δημιουργούσαν την εικόνα ενός μικρού νεκροταφείου.
Το 1870 ο νόμος απαγόρευσε τις ταφές μέσα στην πόλη, αλλά δεν εφαρμόστηκε με αυστηρότητα. Αργότερα ο νέος νόμος περί νεκροταφείων ευρωπαϊκού τύπου απαγόρευε αυστηρά την εκτός νεκροταφείων ταφή.

Η σωστική ανασκαφή που έγινε σε έξι οικόπεδα της δυτικής Θεσσαλονίκης, σε μικρή απόσταση από το κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής, έφερε στο φως τάφους και κτερίσματα (πήλινα ειδώλια, γυάλινα σκεύη, μεταλλικά εργαλεία, κοσμήματα, αντικείμενα ενδυμασίας και καλλωπισμού, νομίσματα κ.ά.) που χρονολογούνται από τον 2ο αι π.Χ. έως τον 4ο αι. μ.Χ.
Παλιότερη ανασκαφή, στην οδό Νίγδης 8, έφερε στο φως τον τάφο του Ευστόργιου, έναν καμαρωτό τάφο με θαυμάσιες τοιχογραφίες στο εσωτερικό του και σαρκοφάγους με ολόγλυφες παραστάσεις.

Τοιχογραφία από τον τάφο του Ευστόργιου. Εκτίθεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης. Η φωτογραφία είναι από το σάιτ του Μουσείου.

Η διακόσμηση των τάφων έχει ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. Σε έναν παλαιοχριστιανικό τάφο που ανακαλύφθηκε στην οδό Αγίου Νέστορος, υπάρχει μία θαλασσογραφία. «Στο κέντρο εικονίζεται ένας γυμνός άντρας να αρμενίζει γαλήνιος πάνω σ’ ένα ιστιοφόρο πλοιάριο. Ολόγυρά του κολυμπούν κάθε είδους και μεγέθους ψάρια. Επίσης παριστάνονται και όστρεα. Το σώμα του άντρα αποδίδεται με ρόδινο χρώμα, ενώ των ψαριών με αποχρώσεις του πράσινου και καστανοκόκκινου».

Δεν ήταν μόνο η εκτός των τειχών ανατολική πλευρά της πόλης ένα απέραντο νεκροταφείο. Το ίδιο συνέβαινε και στα δυτικά. Οι ανασκαφές έχουν δείξει στενή γειτνίαση πολλών τάφων και έλλειψη σταθερού προσανατολισμού, πράγμα που σημαίνει ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν όποιον ελεύθερο χώρο εύρισκαν. Οι επιγραφές με τις κατάρες και τις απειλές για πρόστιμα προσπαθούσαν, χωρίς επιτυχία, να εμποδίσουν τους ανθρώπους να θάβουν τους νεκρούς τους σε τάφους άλλων.

Ας σημειώσουμε ότι κατά την εποχή που ιδρύθηκε το νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής, η δυτική εκτός τειχών Θεσσαλονίκη ήταν ένας έρημος τόπος με λίγους οικισμούς και παλιά τσιφλίκια. Τα πράγματα άλλαξαν με την εγκατάσταση των προσφύγων και αργότερα, όταν μετά την πυρκαγιά του 1917, δημιουργήθηκε εκεί ο εβραϊκός συνοικισμός των πυροπαθών.

Πρόσφυγες των Βαλκανικών Πολέμων. Η συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων, απανταχού της Ελλάδας, ήταν και παρέμειναν τρισάθλιες για πολλά χρόνια.

Στρατιώτες στην οδό Λαγκαδά, μετά το νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής, την περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Φωτο από την ομάδα του fb Θεσσαλονίκη χαμένη πόλη.

• Στη λεωφόρο Λαγκαδά, σε γειτνίαση με το κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής, βρίσκεται ο τεράστιος χώρος των συμμαχικών νεκροταφείων του Ζέιτενλικ, όπου αναπαύονται οι φαντάροι των στρατευμάτων της Αντάντ, που πολέμησαν στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Σέρβοι, Ρώσοι, Άγγλοι, Γάλλοι, και Ιταλοί. 20.500 τάφοι.
Παρ’ όλο που έχουν περάσει εκατό χρόνια από την ταφή αυτών των νέων, που οι περισσότεροι δεν πρόφτασαν να αποκτήσουν απογόνους, το νεκροταφείο του Ζέιτενλικ δεν είναι ξεχασμένο. Είναι θαυμάσια συντηρημένο και πεντακάθαρο και αποτελεί τόπο μνήμης και προσκυνήματος.

Ζέιτενλικ, το σέρβικο μνημείο. Φωτο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Μάλιστα, το 2015, για να τιμηθεί η επέτειος των 100 ετών από την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, δημιουργήθηκε στην είσοδο του Γαλλικού τομέα, το Γαλλικό Στρατιωτικό Μουσείο.

Ζέιτενλικ, το Γαλλικό Στρατιωτικό Μουσείο. Φωτο Wikipedia.

Ζέιτενλικ, ο γαλλικός τομέας. Φωτο Wikipedia.

Η σύγκριση με τα δύο νεκροταφεία, των ορθόδοξων και των καθολικών, προκαλεί απορία. Πώς γίνεται και το Ζέιτενλικ διατηρείται σε άριστη κατάσταση; Γίνεται, διότι η ευθύνη της συντήρησής του βαρύνει τις ξένες χώρες και όχι τη δική μας.

• Πίσω από το Ζέιτενλικ βρίσκεται το καθολικό νεκροταφείο Αγίου Βικεντίου και Παύλου. Οι ταφές των Φράγκων γίνονταν στον ιδιαίτερο χώρο έξω από τα ανατολικά τείχη μέχρι τη δεκαετία του 1860, οπότε το νεκροταφείο τους μεταφέρθηκε στη δυτική πλευρά της πόλης. 
Εκεί βρίσκονται θαμμένοι δύο διαπρεπείς αρχιτέκτονες της Θεσσαλονίκης που τα έργα τους αποτελούν στολίδια της πόλης. Ο Βιταλιάνο Ποζέλι και ο Πιέτρο Αριγκόνι.

Αριστερά: ο τάφος των Ποζέλι. Δεξιά: ο τάφος των Αριγκόνι.

Το καθολικό νεκροταφείο είναι στην αρμοδιότητα της καθολικής εκκλησίας, η οποία λόγω οικονομικής στενότητας συντηρεί μόνον το παρεκκλήσιο και κάποιους κοινόχρηστους χώρους. Οι τάφοι συντηρούνται με ευθύνη των μελών της οικογένειας του εκλιπόντα. Όταν δεν υπάρχουν απόγονοι, τα μνήματα εγκαταλείπονται στη φθορά του χρόνου και καταρρέουν.

Το ταφικό μνημείο της βαθύπλουτης οικογένειας των Σαρνό (Charnaud) είναι ίσως το παλιότερο κτίσμα του νεκροταφείου. Κάποτε έπεσε ένας σπόρος στην στέγη και φύτρωσε δέντρο το οποίο έσκισε το ήδη ασυντήρητο μνημείο δημιουργώντας τη ρωγμή που φαίνεται στη φωτογραφία. Μετά την καταστροφή αποφασίστηκε η κοπή του δέντρου. Όπως δείχνουν τα πράγματα η τύχη του μνημείου έχει σφραγιστεί από τη μοίρα και από την αδιαφορία της καθολικής εκκλησίας και της πολιτείας.
Ο βαρόνος ντε Σαρνό ήταν αυτός που, μετά την πτώχευση του Τζέκη Άμποτ, αγόρασε το παραδεισένιο κτήμα του στο Ρετζίκι. Το απογύμνωσε για να στολίσει άλλες ιδιοκτησίες του και κατόπιν το εγκατέλειψε στην τύχη του.
Καχπέ ντουνιά!
Στις μέρες μας, στο καθολικό νεκροταφείο γίνονται ελάχιστες ενταφιάσεις, μία ή δύο τον μήνα, και τον περισσότερο καιρό είναι έρημο. Ένα νεκροταφείο φάντασμα!

---

• Για τις ανασκαφές στη δυτική νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες:
• στην εργασία «Δύο παλαιοχριστιανικοί τάφοι από το δυτικό νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης» του Θεοχάρη Παζαρά.
• στη διδακτορική διατριβή του Κυριάκου Ι. Κωνσταντούλα «Η Δυτική Νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης, ανασκαφικά ευρήματα έξι οικοπέδων 2ος αι. π.Χ – 4ος αι. μ.Χ.» 2012 και στην εργασία του ίδιου «Δυτική Νεκρόπολη Θεσσαλονίκης: Παλαιά και νέα ευρήματα».
• Για το ταφικό μνημείο των Σαρνό και την εγκατάλειψή του βρήκα στο parallaxi ένα ενδιαφέρον και λεπτομερές άρθρο εμπλουτισμένο με πολλές φωτογραφίες, που μπορείτε να διαβάσετε ΕΔΩ.
• Οι φωτογραφίες των τάφων Ποζέλι, Αριγκόνι και Σαρνώ είναι του Δημήτρη Τσίπα από το parallaxi.

* Αναγνώστης του ιστολογίου επισήμανε ότι η λεζάντα Cimetière Grec (côte Ouest) αναφέρει εσφαλμένα πως εικονίζεται το ελληνικό νεκροταφείο στα δυτικά, ενώ εικονίζεται το μεγάλο δυτικό μουσουλμανικό νεκροταφείο. Τον ευχαριστώ.