Ποιος πέρασε τα παλιά χρόνια από την Θεσσαλονίκην και δεν ενθυμείται την ιστορικήν πλατείαν της Ελευθερίας;
Ουσιαστικώς δεν ήτανε πλατεία. Ήταν ένα μεγαλύτερο άνοιγμα της μεγάλης εμπορικής οδού, της αρχιζούσης από το Διοικητήριον και καταληγούσης εις την προκυμαίαν.
Η οδός Σαμπρί πασά άρχιζε από το Διοικητήριο και κατέληγε στην προκυμαία.
Γύρω γύρω τα μεγαλύτερα και τα κοσμικότερα κέντρα της παλαιάς Θεσσαλονίκης. Το ξενοδοχείον Όλυμπος, του Φλόκα, απ’ εδώ το ξενοδοχείον της Αγγλίας, το ζυθοπωλείον του Πεντζίκη, το μεγάλο καφενείον το Κρυστάλ και από πάνω η Λέσχη των Ομογενών.
Η αποβάθρα, το γωνιακό Μέγα Καφεζυθοπωλείον Κρυστάλ, το ζυθοπωλείο του Πεντζίκη και το ξενοδοχείο της Αγγλίας.
Το Κρυστάλ και η Λέσχη των Ομογενών. Η όψη επί της Σαμπρί πασά, 1915.
Εις τον ανοικτόν και στενόχωρον εκείνον χώρον κάθε απόγευμα μαζευόταν όλος ο καλός και εμπορικός κόσμος της Θεσσαλονίκης και έπινε μπίρα γερμανική σε κρίκετ, διπλά και τετραπλά.
Δεν ήσανε ποτήρια εκείνα, ήσανε πηγάδια.
Εκεί διελαλούντο όλες οι εφημερίδες όλων των λαών και των φυλών της πόλεως.
— Νέα Αλήθεια, Μακεδονία!
— Μπαλκανλάρ!
— Ιντεπαντάν!
— Πράβδα!
Εκεί οι Εβραίοι γύριζαν και πωλούσαν κάτι νόστιμα ψητά αυγά εις το κέλυφος των οποίων έδιναν ένα χρώμα καστανί από τσούφλια κρομμυδιών.
— Γουέβος χαμινάδος!
Την πλατείαν αυτήν την είχαν βαφτίσει εις πλατείαν Ελευθερίας οι Νεότουρκοι μετά το τουρκικό το Σύνταγμα και εις ανάμνησιν αυτού, γιατί εκεί εγίνοντο όλα τα πολιτικά και εθνικά συλλαλητήρια.
Εκεί στο καφενείον Όλυμπος, που ήταν από κάτω από το ξενοδοχείον, προς το μέρος της πλατείας, πρωτομπήκαν οι πρώτοι Έλληνες αξιωματικοί που εισήλθον του Αγίου Δημητρίου εις τα 1912 εις την Θεσσαλονίκην.
Αριστερά το καφενείο και το ξενοδοχείο Όλυμπος Παλάς. Δεξιά το Κρυστάλ και πίσω, επί της Σαμπρί πασά, το μέγαρο Στάιν.
Εκεί μετά την απελευθέρωσιν εγίνοντο και όλες οι δικές μας συγκεντρώσεις.
Δύο κέντρα μόνον είχε η Θεσσαλονίκη τότε, τον Λευκόν Πύργον και την πλατείαν Ελευθερίας.
Στα 1917 όμως ήλθεν η μεγάλη πυρκαγιά και τα έκανε στάχτη όλα. Ακόμα και τις αναμνήσεις. Λίγα αποκαΐδια μείναν κι απ’ αυτές…
Πάει του Φλόκα, πάει ο Όλυμπος, πάει όλο εκείνο το τετράγωνο έως την άλλην άκραν προς το τελωνείον.
Αύγουστος 1917. Η πλατεία Ελευθερίας κατεστραμμένη από τη φοβερή πυρκαγιά.
• Το κείμενο είναι απόσπασμα από χρονογράφημα του Σταμ. Σταμ. που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Έθνος στις 30 Οκτωβρίου 1936.
• Τα δύο σκίτσα είναι του Σταμ. Σταμ. από παλιότερο χρονογράφημά του στην εφημερίδα Νέα Αλήθεια, το 1931, όπου μιλάει για την πλατεία Ελευθερίας και αναφέρει τη φορά που την πρωτοείδε.
Ήταν, αν ενθυμούμαι, καλοκαίρι. Δειλινό. Κόκκινες ανταύγειες από τον ήλιο που βασίλευε ερόδιζαν ελαφρά τον Όλυμπο και αντανακλούσαν έπειτα στη θάλασσα και την έκαναν σαν θάλασσα ονείρων… Μια εσπερινή γλυκύτης ήταν χυμένη στην ατμόσφαιρα, εκείνη η μυστική γλυκύτης από την οποία είναι διαποτισμένος ο αέρας της Θεσσαλονίκης… Κόσμος πολύς στην Πλατεία Ελευθερίας. Πολύμορφος, πολύγλωσσος και πολυποίκιλος.
HELLAS SPECIAL 